تدوین نظام نامه تربیتی حوزه در ۱۴ ساحت/ طلبه باید از حیث کنش اجتماعی رشید شده باشد

اهمیت تهذیب و تزکیه برای طلاب علوم دینی به اندازه‌ای مهم و پرواضح است که شاید درباره آن زیاد حرف گفته نشود. چراکه برای کسی قابل قبول و حتی قابل باور نیست که کسی مبلّغ دینی باشد ولی در این عرصه کُمیتش لنگ بزند. از گذشته طلاب به رفتار حسنه معروف بودند و همین روحیه و رویه موجب جمع شدن مردم به گرد آنها می شد.

تهذیب در حوزه به اندازه ای مهم است که اگر نگوییم همه چیز هست، ولی با قطعیت می توان گفت که بخش مهمی در آموزه های حوزوی را به خود اختصاص داده است. برای آشنایی با فعالیت های حوزه در عرصه برنامه های تهذیبی و تربیتی، گفت و گویی انجام داده ایم با حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری، معاون تهذیب و تربیت حوزه های علمیه که خدمتتان تقدیم می گردد.

سوال: در ابتدا درباره اهمیت تهذیب به ویژه در حوزه بگویید.

معاونت تهذیب و تربیت، متکفل تهذیب و تربیت جامع و متوازن و رسالت‌مدار طلاب علوم دینی است که نسبت به خانواده طلاب و پرسنل حوزه هم مسئولیت و وظیفه دارد. به تعبیر کامل تر، مخاطب معاونت تنها طلاب نیستند، بلکه خانواده آنها و پرسنل حوزه هم جامعه هدف این معاونت هستند.

اهمیت تهذیب و تزکیه و معنویت برای همگان روشن است، البته در این عرصه دو نگاه وجود دارد نگاه قسمی و نگاه مقسمی؛ نگاه قسمی یعنی این که تهذیب و تربیت را هم عرض آموزش و پژوهش و دیگر امور در حوزه در نظر بگیریم و آن را معاونتی در عِداد دیگر معاونت ها بدانیم. در کنار این نگاه، یک رویکرد مقسمی هم باید به تهذیب و تربیت داشته باشیم؛ به این صورت که باید تمام فعالیت های حوزه زیر چتر جامع تهذیب و تربیت باشد و عملکرد تمام معاونت ها به نوعی فعالیت تربیتی محسوب شود و به تهذیب و تربیت طلاب کمک کند.

تهذیب و تربیت به این معنا چیزی در عرض و قسیم دیگر فعالیت ها نیست، بلکه حاکم بر تمام فعالیت ها محسوب می شود و باید همه فعالیت ها، فرایند ها، قوانین، طرح ها و برنامه ها، نظامات و سایر متعلقات دیگر معاونت های حوزه پیوند تهذیب و تربیتی داشته باشد.

یکی از مهم ترین وظایف این معاونت این است که نسبت به تمام اجزای حوزه داوری تهذیبی و تربیتی داشته باشد و آنها را از حیث اثرگذاری بر تهذیب و تربیت طلاب ارزیابی کند. برای این کار باید پیوست های تهذیبی و تربیتی از سوی این معاونت تنظیم و عرضه شود و به صورت مستمر بر نحوه درست اجرای آن نظارت داشته باشد.

معاونت تهذیب و تربیت هم در فرایند تولید قوانین و طرح ها و برنامه ها باید حضور داشته باشد و هم پس از آن، در عرصه ضمیمه کردن پیوست ها تلاش داشته باشد که در این راستا تاکنون چند پیوست تهذیبی آماده و انجام شده است.

سوال: فعالیت های معاونت تهذیب و تربیت در چه بخش ها و زمینه هایی انجام می شود؟

این معاونت چهار مدیریت دارد. یکی از این مدیریت ها، مدیریت مطالعات و برنامه ریزی است که عقل منفصل و قوه متفکره معاونت است و در طراحی های کلان و سیاست‌گذاری ها و افق نگاری های معاونت همکاری می کند.

اداره دوم، مدیریت اخلاق و تربیت است که دارای وظایف و بخش های متعددی است. اداره سوم اداره مشاوره و خانواده است که خدمات مشاوره ای و مرتبط با ارتقای سطح تربیتی خانواده طلاب بر عهده آنهاست و اداره چهارم اداره قرآن و حدیث است که در راستای ارتقای قرآن و حدیثی حوزه تلاش می کند. فعالیت های این مدیریت در عرصه آموزشی و ترویجی و مدارس حافظان قرآن کریم می باشد.

سوال: عملکرد مدیرت مطالعات و برنامه ریزی به چه صورت است؟

مطالعات و برنامه ریزی، چشم انداز کلان و افق حرکت معاونت را معلوم می‌کند و خدمات فکری و مطالعاتی به دیگر ادارات معاونت هم می دهد.

در این اداره کل، چند کارمند رسمی هستند که متکفل راهبری برنامه ها هستند. میزهای مطالعاتی در ذیل این اداره شکل گرفته است که شامل کارگروه های مشورتی هستند. این کارگروه ها به صورت موضوعی در موضوعات مختلف به معاونت تهذیب و تربیت کمک فکری می کند. بخشی از عملکرد این اداره هم شامل یک دسته پروژه های پژوهشی است که به صورت برون‌سپاری انجام می شود.

سوال: همانطور که گفتید یکی از گسترده ترین بخش های این معاونت، اداره کل اخلاق و تربیت است، درباره عملکرد آن بگویید.

در اداره اخلاق و تربیت مهم ترین فعالیت های این معاونت انجام می شود. این اداره در گذشته سه بخش مهم داشت که در مدیریت جدید این معاونت، این اداره توسعه یافت و و دو ضلع دیگر به آن اضافه شد.

در گذشته اداره اخلاق و تربیت بیشتر فعالیت های معاونت تهذیب و تربیت در عرصه اخلاق و تربیت و امور اساتید اخلاق را دنبال می کرد. این عرصه شامل شناسایی اساتید، احراز صلاحیت، رتبه بندی و جایگاه شناسی و جریان شناسی اساتید اخلاق و مکاتب مرتبط با اخلاق و تربیت است. بهره گیری و اعزام اساتید اخلاق به مدارس کشور، هم اندیشی اساتید اخلاق، دانش افزایی و هم افزایی و شبکه سازی اساتید اخلاق از دیگر کارهایی است که در امور اساتید اخلاق صورت می گیرد.

یکی دیگر از کارهایی که ذیل اداره اخلاق و تربیت بوده و از گذشته بوده و تا امروزه هم ادامه دارد، موضوع تلبس است که طلابی که بخواهند مجوز تلبس بگیرند، در سامانه مربوطه ثبت نام می کنند و پس از احراز صلاحیت های اولیه، کارگاه هایی را می گذرانند و مصاحبه می شوند و مجوز برای آنها صادر می شود. البته قبل از آن باید فرهنگ سازی برای تلبس طلاب صورت گیرد که طلبه از پوشیدن لباس روحانیت إحساس عزت و افتخار داشته باشد و لباس روحانیت را لباس رزم و لباس خدمت خود بداند و حتی اگر در معرض سخت ترین مشکلات و اهانت ها قرار گرفت احساس ندامت و خسارت نکند.

مدیریت درس های اخلاق حوزه چه درس های اخلاق عمومی کشوری که عمدتا در قم برگزار می شود و چه درس های اخلاقی که در استان ها و مدارس برگزار می شود، در عرصه سیاست گذاری های کلان با همین اداره است.

منظور از استان ها، درسهای اخلاقی است که به صورت گسترده در سطح شهر برگزار می شود، مانند درس اخلاق علامه مصباح یزدی که در کنار طلاب دیگر اقشار مختلف مردم هم شرکت می کردند.

از دیگر کارهای مهم این اداره، تدوین نظام نامه جامع تربیتی است که در واقع برنامه فعالیت های اخلاقی و تربیتی که یک طلبه از بدو ورود به حوزه های علمیه تا پایان باید طی کند، مراحل و فرایند ها و فعالیت هایی که مربوط به این موضوع است، در نظام نامه جامع تربیتی حوزه های علمیه رقم خورده است و اداره اخلاق و تربیت آنها را دنبال می کند.

البته نظام نامه اخلاق حوزه پیشتر تدوین و ابلاغ شده است و بر اساس آن مدارس فعالیت می کردند. در دوره اخیر بازنگری در نظام نامه شده که بر اساس نظریه تربیتی پشتیبان انجام شده است.

بنابراین یکی از اتفاقات جدیدی که در معاونت تهذیب و تربیت حوزه در حال انجام است، تکمیل نظام نامه جامع تربیتی حوزه های علمیه است.

سوال: در خصوص بحث اخلاق و اساتید، متکفل اموری هستید از جمله رتبه بندی و دانش افزایی اساتید اخلاق. معیار شما در رتبه بندی اساتید چیست. در موضوع اخلاق و اساتید این عرصه، در گذشته نگاهی بر اساس واحد های درسی، نمرات، پژوهش ها و.. نبوده است، بلکه نگاهی که در این عرصه حاکم است، ایصال الی المطلوب است که از سوی استاد صورت گرفته و قرار است استاد دست طلاب را بگیرد و در آن مسیر قرار دهند. این رویکرد شما با سنت سلف اخلاق در حوزه یکی است؟

نگاه ما به اخلاق نگاه دانشی و آکادمیک و مدرکی نیست. بلکه همان سِیر ارتقای وجودی است. الآن کارگروهی برای این موضوع دور هم جمع می شوند و بر اساس ملاک هایی که نوشته شده، آن کارگروه اظهار نظر می کند. این ملاک ها روشن است و هرکدام ضریب خاصی دارد و بر اساس آن اساتید را ارزشیابی می کنند.

بر اساس آن جایگاه اساتید برای مدارس سطح یک یا دو یا درس های اخلاق عمومی و… سنجیده می شوند. این البته نیاز به کار پژوهشی دقیق و گسترده دارد که این ملاک ها ملاک های عالمانه ای باشد. این ملاک ها در کارگروه جمعی بررسی و درجه بندی اساتید انجام می شود و متناسب با آن، از ظرفیت اساتید اخلاق در جایگاه متناسب با خود فرد استفاده می شود.

سوال: در عرصه تلبس هم این سؤال وجود دارد که در گذشته تلبس صورت می گرفت و اساتید و خود طلاب ناظر بر رفتارشان بودند. این بحث تلبسی که شما در آن فعالیت دارید، چه کارهای جدیدی انجام می دهد که در گذشته انجام نشده بود.

کسی که ملبس به لباس روحانیت می شود، باید صلاحیت های حداقلی و اولیه علمی، اخلاقی و تربیتی را داشته باشد. بنابراین این صلاحیت ها باید در جایی احراز شود. نکته دوم این که طلاب بر پوشیدن این لباس تشویق شوند و بدانند این لباس، لباس رزم و خدمت و هویت آنهاست. طلبه ها باید بر پوشیدن این لباس تشویق شوند و بنابراین فرهنگ سازی برای پوشیدن این لباس باید انجام پذیرد، به گونه ای که وقتی این لباس را می پوشد، به آن اعتقاد راسخ داشته باشد.

نباید این گونه باشد که بعد از مدتی، احساس ندامت و پشیمانی بکند، بلکه باید احساس افتخار و عظمت داشته باشد. حتی اگر ناملایمت هایی در سطح جامعه برایش بیفتد و یا از ناحیه برخی اهانت هایی شود، طلبه باید اینقدر به این لباس باور داشته باشد که خود را سربلند بداند و از پوشیدن این لباس هرگز احساس پشیمانی و خسارت نکند. طلبه باید احساس کند در لباس پیامبران الهی و اولیای خداست. این لباس، لباس تبلیغ و اقامه دین و ترویج فرهنگ دینی است.

این اتفاق در طلبه باید یک جایی بیفتند. نهادی که در عرصه فرهنگ سازی این لباس کار می کند معاونت تهذیب و تربیت است و احراز صلاحیت ها هم در آن انجام می شود. البته برای این که طلبه ها صلاحیت های اولیه را به دست آورند، کارگاه های آموزشی هم در نظر گرفته شده است که قبل از این که مجوز را داشته باشند، کارگاه ها را هم باید بگذرانند. که این معاونت متکفل برگزاری کارگاه هاست.

سوال: درباره نظام‌نامه و تغییراتی در آن ایجاد شده، توضیح دهید.

در این باره چند تغییر در نظام نامه جامع تربیتی حوزه اتفاق افتاده است. نظام نامه تهذیبی حوزه در حدود چهار سال پیش به مدارس علمیه ابلاغ شده و همچنان در حال اجرا می باشد. این نظام نامه در سال گذشته به صورت کتاب منتشر شده با عنوان نظام نامه تهذیبی حوزه منتشر شده است و در اختیار مدارس علمیه و عموم علاقه مندان در سراسر کشور قرار دارد.

برای تدوین نظام نامه جامع تربیتی جدید و تکمیل آن چند مسئله مد نظر قرار گرفته است. نخست اینکه ساحت های تربیتی جامع در نظر گرفته شده است. در گذشته ساحت های تربیتی به سه ساحت تربیت اخلاقی و معنوی، ساحت تربیت عبادی و مناسکی و ساحت تربیت خانوادگی پرداخته بود. در آن زمان تلقی آنها این بود که وظیفه معاونت تهذیب و تربیت تنها به این سه بعد توجه دارد و به دیگر ابعاد بی توجه است.

در نظام نامه تربیتی جدید، این ساحت ها به ۱۴ ساحت توسعه یافته که شامل ساحت های: تربیتی و اعتقادی، ایمانی، عبادی و سلوکی، فکری و ذهنی و عقلانی، خِلقی و شخصیتی، زیستی و بدنی و جسمی، هنری و زیبایی شناختی، اجتماعی و فرهنگی، خانوادگی، اقتصادی و معیشتی، جمعی و تشکیلاتی، صنفی و رسالتی، سیاسی و انقلابی و تمدنی، محیطی.

این چهارده ساحت تربیتی به عنوان جدول شخصیتی جامع طلبه است که اگر بخواهد یک شخصیت متوازن و متعادلی داشته باشد، باید به صورت موازی در همه این ساحت ها رشد داشته باشد. خروجی حوزه های علمیه چنین کسی است.

نهادی که باید تضمین و تأمین بدهد که خروجی حوزه در تمام این ساحت ها رشد کرده، معاونت تهذیب و تربیت است. این معاونت مانند واحد کنترل کیفیت در کارخانه های صنعتی است که بعد از تولید نهایی یک کالا، واحد کنترل کیفیت چک لیستی دارد که تمام مطلوبیت های کالا را بررسی و تأیید می کند. طلبه باید تمام مطلوبیت های جامع و متوازن را کسب کرده و در تمامی این ساحت ها رشید باشد.

نکته دوم در این عرصه، یک اندیشه پشتیبان و نظریه محوری با عنوان نقطه ثقل فعالیت های تربیتی است که به عنوان یک چتر حاکم بر تمام فعالیت های تربیتی در همه این ساحت ها و راهبرد تربیتی در تمام این ساحت ها تحت عنوان «سلوک ایمانی مجاهدانه» می باشد. طلبه باید ذیل یک سلوک ایمانی مجاهدانه در تمام ساحت ها قرار گیرد.

بنابراین می گوییم طلبه در ساحت زیستی، جسمی و بدنی رشد یافته باشد، یعنی نشاط جسمی و آمادگی های بدنی باید او را برای یک سلوک ایمانی مجاهدانه آماده سازد. این شعار در تمامی ساحت های ذکر شده جاری است.

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً» خداوند متعال مجاهدان را بر قاعدان فضیلت داده است، از این رو یک انسان مؤمن باید صفت مجاهده برای اقامه و احیای دین خدا داشته باشد و خود را آماده سازد برای این کار در ساحت های ذکر شده.

این نظریه پشتیبان تربیتی است که در عصر انتظار و دوران اقامه دین و عصری که به عنوان عصر امام خمینی از آن یاد می شود، در عصری که دین در جامعه اسلامی حاکم شده و مؤمنان باید به وسیله آن آمادگی داشته باشند که با تمام وجود در خدمت اقامه دین در جامعه قرار گیرند.

سوال: این نظام‌نامه در چه مرحله ای است؟

در حال تکمیل است و فرهنگسازی آن شده و به صورت غیر رسمی در جاهای مختلف در برنامه های آموزشی، در برنامه رهیافت برای معاونان تهذیب مدارس علمیه و…، مطرح می شود، ولی نسخه نهایی کار عرضه و ابلاغ نشده است.

در فعالیت های دیگر اداره اخلاق و تربیت چیزی که اهمیت زیادی دارد، توسعه امور معرفتی است که به صورت جدی دنبال می شود و بخش مهمی را به خود اختصاص داده است که یکی از رسالت های اصلی معاونت تهذیب و تربیت است. به این معنی که تهذیب و تربیت طلاب باید معرفت بنیان و بر پایه باورهای راسخ ایمانی شکل گرفته باشد.

طلبه رشید و تربیت یافته و مهذب طلبه ای نیست که صرفا اهل نماز شب و اخلاق خوش باشد. بلکه از بُن دندان معتقد به آرمان دین باشد و یک تصویر جامع از منظومه تعالیم دینی داشته باشد، نسبت به آن عشق ورزد و تهذیب شخصیتی داشته باشد و در آن مسیرحرکت کند. این امور معرفتی بر عهده معاونت تهذیب و تربیت قرارداده شده است و دنبال می شود.

برنامه ای که ۱۰ سال دنبال می شود، طرح مطالعه آثار شهید مطهری است. البته ادامه دارد و قالب های جدیدی برای آن قرار داده شده است. در گذشته این طرح یک سبک داشت ولی امروز در سبک های مختلفی از جمله بینش مطهر دنبال می شود.

در کنار آن، طرح ولایت را با همکاری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اجرای می کنیم. در کنار آن طرح نظام جامع اندیشه اسلامی را داریم. چند طرح هم در حال مطالعه و بررسی است. طلبه در دوره ۶ ساله مقدماتی، حداقل باید یکی از دوره های معرفتی را طی کند.

سوال: احساس نمی کنید که صرفا اجرای طرح مطالعاتی آثار شهید مطهری در عین اهمیت و جایگاهی که دارد، اکتفا کردن به حداقل ها باشد. آثار شهید برای همگان اثرگذار است، ولی به نظرتان شایسته نیست برای طلاب مطالعه آثاری مانند آثار حضرت امام خمینی(ره) را نیز برنامه ریزی کرد؟

در طرح نظام جامع اندیشه اسلامی که یکی از طرح های معاونت است، ۸ اندیشمند به عنوان متفکران بزرگ انقلاب اسلامی مطرح شده اند. امام و رهبری در رأس و همچنین علامه طباطبایی و شهید سید محمد باقر صدر، شهید مطهری، شهید بهشتی و آیت الله مصباح یزدی و آیت الله جوادی آملی. این هشت متفکر، به عنوان متفکران بزرگ انقلاب اسلامی که تمدن گرا و نظام اندیش بودند، محور قرار گرفتند و اندیشه آنها مطرح می شود.

مهم است این را تأکید کنم که طلبه عمق علمی و شخصیتی خود را در خواندن دروس حوزه به دست می آورد. یعنی طلبه باید به این سمت حرکت کند که مانند امام خمینی(ره) شود. امام فقه و اصول و فلسفه و عرفان و… را در تراز بالایی خواند و امام شد. طلبه باید برود به سمت این که از اعاظم بزرگ حوزه شود. بنابراین آن عمق را در خود حوزه دنبال کند و به دست آورد.

توسعه امور معرفتی به این درد می خورد که پیش از اینکه طلبه در یک بازه طولانی فرصت داشته باشد با علوم اسلامی با این عمق آشنا شود، یک تصویر کلان یکپارچه از منظومه معارف دینی و نقشه جامع تعالیم اسلامی احتیاج دارد که بعدها بتواند هر کدام از این اجزا را در یک نقشه کلان جایابی کند. این نقشه کلان به او کمک می کند که دستگاه فکری منسجمی داشته باشد و نسبت ها و روابط بین این اجزا را بتواند مشخص کند.

آثار اندیشمندان انقلاب، بعضا ناظر به این نیاز نگاشته شده است. نیازی که در واقع تصویر منظومه ای و اندام وار را از مجموعه تعالیم دینی عرضه کند. مقام معظم رهبری در فرمایشی گفتند که من اگر جای مسئولان حوزه بودم، مطالعه آثار شهید مطهری را برای طلبه ها الزامی می کردم و امتحان می گرفتم. یعنی یک چیزی در آثار شهید مطهری است که در نظام درسی و آموزشی رسمی حوزه های علمیه ممکن است به سهولت به دست نیاید و آن، نگاه یکپارچه، منظومه ای، منتظم و منسجم است.

این نگاه هم برای طلبه و هم برای غیر طلبه لازم است و توده انسان های مؤمن باید این نگاه یکپارچه را داشته باشند تا دچار بزرگ نمایی و کوچک نمایی نسبت به برخی تعالیم دینی نشوند. البته برای حوزویان مطالعه آثار شهید مطهری اهمیت بیشتری دارد، چراکه می خواهند عالم دین باشند و دین را برای مردم عرضه بدارند.

البته مطالعه آثار مقام معظم رهبری و گزیده ای از آثار حضرت امام خمینی(ره) جزو دستور مطالعاتی ماست که به عنوان طرح های مطالعاتی عرضه خواهد شد.

بخش جدید دیگری که در اداره اخلاق و تربیت تازه تأسیس شده است، بخش رسالت اجتماعی است. طلبه اگر بخواهد مهذب تربیت یابد، هم باید از نظر اخلاق و باورهای دینی و هم از حیث کنش اجتماعی و احساس مسئولیت نسبت به جامعه پیرامونی خود رشید باشد.

این بخش ناظر به این است که طلبه در دوران رشد سطح ۱ و ۲ حوزه، تبدیل به عنصر رسالت‌مدار و مأموریت گرایی شود که نسبت به حوادث جامعه پیرامونی خود حساسیت دارد و احساس مسئولیت می کند و بی تفاوت نباشد. طلبه باید در دوران رشد خود در مدارس علمیه مسئولیت اجتماعی را مشق کرده باشد و نسبت به آن آمادگی لازم را به دست آورد. برای این کار بخش رسالت اجتماعی شکل گرفته است.

در مدارس علمیه مدلی پلکانی و چهارمرحله ای برای رشد روحیه احساس مسئولیت در نظر گرفته است. پله اول این که طلبه نسبت به مسائل داخل مدرسه احساس مسئولیت نماید (درون مدرسه ای) و بعد آرام آرام نسبت به مسائل پیرامونی و بیرون مدرسه ای، بعد مسائل بین مدرسه ای و بعد از آن نسبت به مسایل نظام و انقلاب و تمدن اسلامی احساس مسئولیت داشته باشد.

سوال: درباره تغییراتی که در باره نظام نامه تربیتی اشاره داشتید این سؤال پیش می آید که با توجه به این که تغییرات پی در پی در نظام نامه، ممکن است آسیب هایی را به همراه داشته باشد، آیا تدبیری اندیشیده اید که این نظام نامه در سال های آتی همچنان ادامه داشته باشد و با تغییر مدیران، تغییری در آن ایجاد نشود؟

به نظرم آنچه که اخیرا به آن اضافه خواهد شد، سلسله برنامه هایی است که به هم مرتبط هستند و تغییر در هر کدام، می تواند کل نظام نامه را تحت الشعاع قرار دهد و شاید تغییر در آن امکان نداشته باشد و یا بسیار دشوار است.

سوال: در بخش مشاوره و خانواده چه فعالیت هایی در حال انجام است؟

اداره مشاوره و خانواده ما اداره پر فعالیتی است که در تربیت و دانش افزایی مشاورانی که در حوزه خدمت می کنند، برگزاری کارگاه های مشاوره ای و تأسیس و تقویت مراکز مشاوره تلاش زیادی کرده اند که در قم چهار مرکز و در حدود ۲۰ مرکز هم در سایر استان ها فعال می باشند.

چندکار را دنبال می کنند، نخست این که در ابتدای ورود طلبه ، صلاحیت طلبه برای ورود به حوزه و استعدادیابی طلاب برای هدایت مسیر آینده را دنبال می کنند. استعدادیابی کاری است که یک بخشی از آن با مشاهده طلبه و بخشی با مصاحبه ها و بخشی با تست های روانشناختی از طلاب به دست می آید و آینده طلاب را ترسیم می کند.

این مشاوره استعدادیابی برای آینده صنفی طلاب است و این که در چه عرصه خدمت رسانی حوزه می تواند موفق باشد؛ تبلیغ، تحقیق، اجرایی، قضاوت و… . تشخیص و هدایت صنفی طلبگی با معاونت تهذیب و تربیت است.

تا پیش از این، استعدادیابی نقطه ای و منفعل بود. یعنی اینکه طلبه در مرکز مشاوره چند تست می زد و بر اساس آن ظرفیت های او مطرح می شد. منفعل بود، چون خود حوزه احساس مسئولیت نمی کرد در عرصه استعدادهای طلبه و نقطه ای بود به این معنی که یک بار در بدو ورود به حوزه این اتفاق می افتاد.

طرح جدید استعدادیابی که امسال به صورت آزمایشی در چند مدرسه علمیه اجرا می شود، فعال و فرایندی است. فعال است به این معنی که خود حوزه احساس مسئولیت می کند که طلبه ها را استعدادیابی کند و برای آنها پرونده استعدادیابی تشکیل دهد. دوم این که فرایندی است و در یک جا و یک بار نیست.

یعنی برای طلبه پیش از ورود به حوزه که در مرحله گزینش است، پرونده استعدادیابی شکل می گیرد و در طی سال های مقدماتی، پرونده تکمیل می شود و در پایان پایه ششم، مشاوره ای داده می شود و استعداد او برای عرصه هایی که در این مدت محرز شده، به او عرضه می شود.

یکی از کارهایی که باید انجام می گرفت و جزو رویکرد های تحولی و راهبردی معاونت تهذیب و تربیت است، تقویت جریان مشاوره در حوزه بود. برای این کار متوجه شدیم که این کار عظیم که در دوره های گذشته نسبت به مشاوره انجام شده و الآن هم اداره فعالی در این عرصه است که زحمات زیادی کشیده اند و ضرورت مشاوره را در حوزه جا انداخته اند و مشاوران فراوانی در سراسر کشور تربیت کرده اند و با تلاش آنها دستورالعمل های برای مشاوره شکل گرفته و مراکزی در این عرصه ایجاد شده و اقبال خوبی به مشاوره در حوزه ایجاد شده است، لازم بود که این ادامه یابد و تکمیل شود.

مشاوره امروزی، مشاوره مراجع محور و مراجعه پذیر است، به این صورت که مشاور در اتاقی در مدرسه می نشیند و طلاب به او مراجعه می کنند و مشاور آنها را بررسی و یا به مراکز مشاوره ای ارجاع می دهند. ما باید این را تکمیل می کردیم به این صورت که به صورت فعال، مشاور به سراغ طلبه برود. از این جهت، دستگاه مشاوره ما نقص داشت که مراجعه محور و مراجع پذیر بود. نقص دومی که در این سیستم باید تکمیل می شد، این بود که سیستم مشاوره ای موجود بر روی آسیب ها و مشکلات و بحران ها و مسائل متمرکز بود. تمام تلاش مشاور این بود که طلبه را از زیر صفر به صفر برساند، در حالی که این تلاش باید ادامه یابد و طلبه از صفر به اوج برسد. مشاوره موجود ذیل حوزه سلامت تعریف می شود و نهایت کار او رساندن مراجع به حالت سلامت و تعادل است. در حالی که بعد از سلامت و تعادل، راه طولانی ای باقی است. طلبه باید عالم دین شود و عالم دین باید واجد کمالات فراوانی باشد.

برای بر طرف کردن این نقیصه، در کنار اداره مشاوره و خانواده، در اداره اخلاق و تربیت طرحی برای تربیت راهنمایان و مربیان تهذیبی شکل گرفته است. مربی و راهنما در کنار مشاوران، تکمیل کار مشاوره است که به صورت فعال به سراغ طلبه می رود و هم نسبت به همه ساحت های تربیتی احساس مسئولیت می کند. مربی باید هویت و شخصیت طلبگی را در طلبه ایجاد کند و صرفا به حل مسائل و بحران ها توجه نکند، بلکه ارتقا و رشد و شکوفایی کامل طلبه را دنبال کند.

در این برنامه، سیستم تربیت در کنار مشاوره شکل گرفته است و ما این سیستم تربیت را در اداره اخلاق بارگذاشتیم. معتقدیم بهترین کسی که می‌تواند این کار و تولی گری و سرپرستی طلبه و تمشیت او در ساحت های مختلف رشد را عهده دار باشد، استاد است. ما باید اساتید خود را ارتقا دهیم که فراتر از انتقال دانش، رسیدگی جامع در حق طلبه داشته باشند.

اولین دوره آن از تابستان امسال با عنوان طرح تعالی اساتید مدارس علمیه شروع می شود. شعار این طرح این است که اساتید تبدیل به مربی راهنما شوند و به سوی تربیت جامع متوازن و رسالت مدار طلاب قدم بردارند. این ترمیم و تکمیل کار مشاوره موجود است که در اداره اخلاق انجام می شود.

البته در اداره مشاوره و خانواده، دوره تربیت مربی ازدواج طلاب را در بخش خانواده داریم که در حال حاضر برای ۱۲۰ نفر در حال اجراست. دوره طرح کوثر هم از گذشته وجود داشت که اخیراً به دلیل برخی مشکلات از جمله مسائل مالی و دوران همه گیری کرونا کم رنگ شده است که امید است در آینده این کارگاه های خانواده دوباره راه اندازی و تقویت شود.

البته در عرصه خانواده مرکز خدمات حوزه هم برخی کارگاه ها و دوره ها را انجام می دهد، ولی فعالیت های ما در این عرصه در حال حاضر محدود است.

سوال: درباره فعالیت های اداره قرآن و حدیث در این معاونت اشاره کردید؛ این اداره در چه عرصه هایی فعالیت می کند؟

این اداره چند فعالیت دارد که یکی از آنها آموزش است. البته این آموزش سوای آموزش های رسمی حوزه مانند آموزش تجوید، تفسیر، قرائت و معارف قرآنی است که معاونت آموزش متولی آن است. آموزش های معاونت تهذیب، آموزش های فوق برنامه است که شامل: تربیت مربی حفظ، مربی تفسیر، برگزاری دوره های اساتید و… است.

کار مهم دیگری که اداره قرآن و حدیث این معاونت دنبال می کند، طرح تربیت معلم قرآنی است. طلبه علاوه بر اینکه باید حداقل ها را داشته باشد و روخوانی و تجوید اولیه قرآن را مسلط باشد و قرائت نماز خود را درست کند که وظیفه اولیه مسلمانی است، باید در حد معلم قرآنی باشد. در سطح یک معلم روخوانی و روان خوانی که بتواند جلسات قرآن خانگی و… را مدیریت کند. در سطوح دیگر هم این مسئله تقویت می شود. این طرح را معاونت تهذیب و تربیت با همکاری معاونت آموزش از سال تحصیلی جدید به شکل آزمایشی در چند مدرسه اجرا خواهد کرد و به مرور فراگیر خواهد شد.

مسئله دیگری که در این اداره دنبال می شود، نظارت بر برنامه های آموزشی معاونت آموزش در عرصه قرآن و حدیث است. موضوع دیگر هم پایش طلاب است که طلاب از حیث تسلط بر قرائت و صحت قرائت توسط این اداره ارزیابی می شوند.

برگزاری مسابقات ملی و بین المللی برای طلاب، آزمون سالانه حفظ قرآن و حدیث برای طلاب و موضوع مدارس قرآن از دیگر کارهای این اداره است.

مدارس قرآنی مدارسی هستند که در ضمن ارائه آموزش های حوزه، دوره هایی را برای حفظ قرآن کریم برگزار می کنند که بر اساس آن طلاب در شش سال کل قرآن را حفظ می کنند. البته حفظ موضوعی قرآن هم وجود دارد که در مجموع قریب به ۷۰ مدرسه علمیه در سراسر کشور هستند که نزدیک به ۵۰ مدرسه به صورت کامل فعالند و بقیه نیز باید فعال تر شوند. یکی از این مدارس در قم و مابقی در شهرستان ها هستند.

سوال: معاونت تهذیب و تربیت برای طرح ها و برنامه های خود بازوی اجرایی هم دارد یا به اشکال دیگر کارها را دنبال می کند؟

قبل از پاسخ به این سؤال اشاره می کنم به بازوان عملیاتی ای که ما در مدارس علمیه داریم. در مدارس علمیه یک جبهه تهذیبی و تربیتی شکل گرفته است. اولین عضو این جبهه و کسی که مسئول اصلی تهذیب و تربیت طلاب است، مدیر مدرسه است؛ مدیر مدرسه همانطور که پاسخگوی امور آموزشی طلاب است، در عرصه تهذیب و تربیت هم پاسخگو است. نفر دوم، معاون تهذیب و تربیت است که اکثر مدارس ما دارای معاون تهذیب هستند. البته قانونی هست که بر اساس آن اگر مدرسه ای کمتر از ۶۰ طلبه داشته باشد، تنها یک معاون دارد که تمام امورات آموزشی و تهذیبی و… را دنبال می کند. به همین جهت بخشی از مدارس علمیه معاون تهذیب مستقل ندارند که باید جبران شود.

بازوی سوم در مدارس علمیه که به جبهه تهذیب کمک می کند، شورای تهذیب است؛ مدیر مدرسه، معاون تهذیب، معاون آموزش، مشاور و اساتیدی که دغدغه های تهذیبی دارند، در این شورا عضو هستند. البته قرار است در آینده در کنار مشاوران، مربیان هم به این شورا بپیوندند.

استاد اخلاق مدرسه یکی از اعضای جبهه تهذیب و تربیت مدرسه است. البته اعضای دیگری هم هستند به مرور بیان خواهد شد.

یک برنامه هم در حال برنامه ریزی در معاونت تهذیب و تربیت است که البته مراحل اولیه خود را طی می کند؛ سامانه تهذیبی و تربیتی طلاب است. علاوه بر سامانه آموزشی طلاب که عملکرد آموزشی طلاب در آن ثبت می شود، سامانه ای هم برای ثبت عملکرد تهذیبی و تربیتی طلاب فعال خواهد شد. متأسفانه الآن ما یک ثبت کاملی از عملکرد تهذیبی و تربیتی طلاب نداریم، حتی ممکن است آمار دقیقی از حافظان قرآن، کسانی که در طرح مطالعه آثار شهید مطهری، طرح میثاق طلبگی و… شرکت کرده اند، نتوانیم ارائه دهیم.

ما این سامانه را احتیاج داریم تا اطلاعات تهذیبی و تربیت هفت گروه را در آن ثبت کنیم. اطلاعات تهذیبی و تربیتی مربوط به طلاب. اطلاعات تهذیبی و تربیتی مرتبط با خانواده طلاب، اطلاعات تهذیبی و تربیتی مدیر مدرسه، اطلاعات تهذیبی و تربیتی معاون تهذیب و دست اندرکاران امر تهذیب، اطلاعات تهذیبی و تربیتی اساتید حوزه، اطلاعات تهذیبی و تربیتی مدرسه و اطلاعات تهذیبی و تربیتی استان را هم باید در سامانه ثبت کنیم. چون همه این ها حسب شأن خود، نیازمند دوره ها و دانش افزایی ها و… هستند.

مجری این کار مشخص شده و در حال تدوین است. اگر این ثبت شود و اطلاعات تهذیبی و تربیتی در آن ثبت شود، بر اساس این اطلاعات می توان مشوق هایی قرار داد.

در پاسخ به سؤال شما هم باید بگویم که الآن ما ضمانت اجرایی جدی برای برنامه های تهذیبی و تربیتی نداریم.

سوال: مدارس صرفا مجری برنامه های شما هستند یا برنامه های خود را هم باید داشته باشند و دست آنها باز است؟

ما دو تا کار را به صورت همزمان انجام می دهیم. اول اینکه برنامه هایی را در ستاد تدوین می کنیم و به مدارس ابلاغ می کنیم که برخی اجباری و برخی اختیاری است. در کنار آن برنامه دانش افزایی برای مدیران و معاونان تهذیب مدارس در قالب طرح جهاد تربیتی دانش افزایی و ارتقای مدیران و معاونان تهذیب و اساتید مدرسه را دنبال می کند. این طرح چند دوره در تمامی استان ها اجرا شده است.

ارتقای سطح مدیران و معاونان تهذیب کمک می کند که آنها خلاقیت لازم را برای برنامه سازی تهذیبی و تربیتی داشته باشند، حساسیت آنها در این عرصه بیشتر شود و انگیزه و دانش لازم را برای این کار داشته باشند.

کار دیگر تشکیل شورای تهذیب و تربیت در مدارس علمیه است که این طرح ابلاغ شده و در آن تأکید شده که همه مدارس شورای تهذیب و تربیت داشته باشند، این شورا برای شناسایی آسیب ها، اولویت بندی کارها، چشم انداز نگاری، طراحی و برنامه ریزی و… است. این طرح به دنبال این است که دست آنها باز باشد و همواره چشم انتظار برنامه های ستاد نباشند.

ما بر موضوع شورا خیلی تأکید داشتیم و تلاش کردیم که همه مدارس، شورای تهذیب داشته باشند و این شورا اثرگذار و فعال هم باشند.

سوال: آیا برای مناطق خاص که گروه های خاصی در آن فعالند، شبهات خاصی رواج دارد، نحله های انحرافی یا… در آن فعالند یا در مناطقی که اهل سنت حضور دارند، برنامه جداگانه ای دارید؟

متأسفانه ما به عنوان ستاد، فرصت و امکان و نیروی کافی را در این عرصه نداشتیم و تا کنون اقداماتی در این عرصه نداشتیم. البته در استان ها بر اساس شرایط بومی و فرهنگی و اقلیمی کارهایی از سوی استان ها انجام شده است.

سوال: این مسئله براثرگذاری اجتماعی طلاب خللی ایجاد نمی کند؟

بحثی که درباره اثرگذاری اجتماعی طلاب مطرح شد، در آن گفته شد که این طرح تازه شروع شده است و تازه به ساختار ما اضافه شده است. هنوز هم فرهنگ سازی کافی در این عرصه انجام نشده است. این بخش کاملا جدید و تحولی در دوره جدید است و آن رسالت اجتماعی، طلبه ها را تشویق می کند که حساسیت اجتماعی داشته باشند، تربیت مسئولانه طلبه و این که طلبه رسالت مدار و مأموریت گرا و ناظر به نیازهای اجتماعی احساس وظیفه کند و حرکت کند که این رویه و در قالب فعالیتهای گروهی دنبال می شود؛ مانند فعالیت طلبه در بسیج مدرسه، گروه های جهادی مدرسه، هیئت مدرسه، همیاران تهذیب مدرسه.

سوال: مشارکت طلاب را در برنامه های تهذیبی چطور می بینید؟

یکی از مسئولیت های معاونت تهذیب و تربیت درعرصه رسالت اجتماعی، به مشارکت گرفتن طلاب است. یعنی موضوع تهذیب و تربیت صرفا وظیفه مسئولان و کارگزارانی که موظفی دارند، نیست، بلکه خود طلاب باید به این موضوع احساس مسئولیت داشته باشند. یعنی علاوه بر این که طلاب مخاطب برنامه های تهذیبی هستند که باید در آنها شرکت کنند، در کنار آن باید کارگزار برنامه های تهذیبی و تربیتی باشند. طلاب نباید صرفا مصرف کننده و منفعل باشند، بلکه همیاری در برنامه های تهذیبی و تربیتی داشته باشند.

این کار تحت عنوان مردمی سازی تهذیب و تربیت است که در برخی استان ها عرضه شده و برخی نیز در شرف عرضه شدن است.

سوال: در عرصه هم اندیشی متولیان تهذیبی در مدارس برنامه ای دارید؟

ما برنامه ای با عنوان رهیافت را برای معاونان تهذیب مدارس علمیه اجرا می کنیم که به صورت ماهانه برگزار می شود. معاونان تهذیب مدارس علمیه استان قم به صورت حضوری و سایر استان ها به صورت مجازی در این برنامه شرکت می کنند. در این نشست ها، یک کارشناس، موضوعی را مطرح می کند و پیرامون آن گفت و گو می شود. جلسه دو تا دو و نیم ساعت طول می کشد که در آن مباحث خوبی مطرح می گردد و فضایی برای آزاد اندیشی و هم اندیشی معاونان تهذیبی و دست اندرکاران تربیتی است.

سوال: به عنوان عالی ترین مقام اجرایی در عرصه تهذیبی حوزه های علمیه چه آسیب هایی را در این عرصه می بینید؟

ما یک سری مخاطرات محیطی و پیرامونی داریم که همه جامعه در معرض آن است. حوزه هم مانند دیگر اقشار جامعه در معرض آنهاست.

در عرصه فعالیت های معاونت تهذیب و تربیت یک سری مخاطرات و یا بهتر بگوییم کاستی های ساختاری داریم که باید مورد توجه قرار گیرد. از جمله این که حوزه علمیه به خاطر مضایق و محدودیت هایی که دارد، بودجه سرانه تهذیبی و تربیتی برای طلاب در نظر نگرفته و یا نمی تواند در نظر بگیرد. برخی مدارس که درآمد یا موقوفه ای دارند، کارهایی می کنند ولی برخی که امکاناتی ندارند، ظرفیت های اجرای برنامه های تهذیبی و تربیتی را ندارند و ستاد هم امکان حمایت از آنها را ندارد.

کاستی بعدی، مضیقه نیروی انسانی است، به طوری که در برخی جاها معاون تهذیب نداریم، یا در برخی استان ها طبق قانون معاون تهذیب و تبلیغ یکی است. نتیجه این محدودیت این می شود که به دلیل کثرت برنامه های تبلیغی، برنامه های تهذیبی تحت الشعاع قرار می گیرد.

یک مسئله دیگری که در زمینه تهذیب داریم که به نوعی دنبال حلش هستیم ولی به دلیل مشکلاتی که در این عرصه وجود دارد نتوانستیم به خوبی دنبالش کنیم، این است و در همه مدارس علمیه هم این گلایه وجود دارد، که در نظام آموزشی حوزه به اندازه ای برنامه آموزشی متراکم است که فرصتی برای انجام امور تهذیبی و تربیتی که فوق برنامه است، برای طلبه باقی نمی ماند. این کثرت برنامه ها فرصتی برای او نمی گذارد که از برنامه های تهذیبی استقبال کند.

برای این منظور مصوبه ای در شورای معاونان حوزه های علمیه انجام شد که معاونان اصلی شامل آموزش، تهذیب و پژوهش تقویم جامعی از برنامه طلبه به دست بیاورند که توازن در آن رعایت شود و سهمیه پژوهش و تهذیب در زندگی طلبه استیفا شود و اینطور نباشد که تحت سیطره آموزش باشد.

این مصوبه در شورای معاونان وجود دارد ولی هنوز اجرایی نشده است و ان شاء الله اجرا می شود. بر اساس این مصوبه، با نگاه به ساحت ها، برنامه جامع آموزشی و پژوهشی و تهذیبی برای طلبه خواهیم داشت.

سوال: درباره برنامه های آتی این معاونت بگوید.

یکی از مسائلی که در معاونت تهذیب و تربیت حوزه اجرا می شود، آیین نامه تلبس است که نیاز به تکمیل و ترمیم دارد که در دستور کار معاونت تهذیب و تربیت است و ان شاء الله انجام می شود.

برنامه پنج ساله تهذیب و تربیت حوزه در حال بازنگری است و به شورای عالی ارسال می شود.

یکی از کارهای مهمی که در شرف اجرا است، موضوع نظام راهنمایی صنفی طلبه است که طلبه از پیش از ورود به حوزه آگاهی های مورد نیاز خود را در مقاطع مختلف به دست بیاورد. الان تنها در ابتدای ورود به حوزه تحت عنوان میثاق طلبگی آگاهی های مورد نیاز برای ورود به حوزه را به دست می آورند، در حالی که آگاهی های حوزه بسیار است که طلبه در هر پایه ای باید آنها را کسب کند.

مثلا طلبه پایه ۵ و ۶ ما در زمینه های مختلفی نیاز به آگاهی هایی دارد. ازدواج، انتخاب رشته تخصصی، استعدادیابی، رفتن به تبلیغ، پوشیدن لباس روحانیت و…، مسائلی است که نیازمند آگاهی هایی است که برای آن چیزی تدارک دیده نشده است. البته در برخی مدارس مدیران طلاب را در هر مقطعی آشنا می سازند، ولی ما برنامه مدون ضمانت داری در این عرصه نداریم. ما دنبال این کار هستیم که این آگاهی ها را همواره بر حسب نیاز طلاب داشته باشیم.

* سخن پایانی

از تمامی صاحب نظران و طلابی که در کارهای تهذیبی و تربیتی می توانند در طراحی و اجرای موضوعات کمک کنند، دعوت می کنم تا در قالب مجمعی جهادی به ما کمک کنند.

گفت‌وگو: علیرضا سهلانی