مأمون عباسی، هر چند با اهدافی پلید و به منظور جلب افکار عمومی ایرانیان و شیعیان و مردم خراسان و ایجاد تردید در میان برخی از بزرگان شیعی و در نتیجه کنترل حرکت‌های سیاسی و اجتماعی آنان، به اهل بیت(ع) اظهار علاقه می‌کرد. و به همین بهانه و حتی به بهانه تقدیم خلافت به امام رضا او و بالتبع جمع کثیری از سادات و بزرگان شیعه آن روزگار را با نهایت احترام از مدینه به مرو آورد.
امام رضا علیه السلام نیز که کاملاً از نقشه‌های شوم مأمون و اهداف پلید او آگاه بود، از پذیرش این پیشنهاد استنکاف کرد و مأمون نیز که منتظر این استنکاف بود، ولایتعهدی را، که هدف او (یعنی تأیید و تقویت خلافت مأمون) را بهتر تأمین می‌کرد بر امام رضا تحمیل کرد.
امام رضا علیه السلام نیز بسیار زیرکانه اولاً، شرایطی را برای پذیرش ولایتعهدی تعیین کرد که مأمون نتوانست در عمل به اهداف خود دست یابد.
ثانیاً، همه تلاش خود را به کار گرفت که این «تهدید» بزرگ و بی‌سابقه را به «فرصت»ی بی‌نظیر و بی‌سابقه برای «تبیین» معارف اسلامی و معرفی جایگاه و منزلت اهل بیت علیهم السلام تبدیل کند. آن حضرت از امکانات دستگاه خلافت و ارتباطات آزاد و جایگاه قانونی‌ای که برای ارتباط‌گیری با مردم و گروه‌های مختلف مذهبی و دینی به دست آورده بود، نهایت استفاده را کرد.
سه کار معرفتی عمده و اساسی آن حضرت در آن فرصت محدود عبارت بود از:
１.تصحیح و پالایش برخی از روایات غلوآمیز یا تحریفی منتسب به ائمه پیشین، به هنگام گفتگو با علما و محدثان شیعه؛
２.اثبات حقانیت تشیع و اسلام به هنگام گفتگو و مناظره با علمای سایر فرق و مذاهب اسلامی و رهبران سایر ادیان؛ این گفتگو‌ها و مناظرات غالباً به اراده و با برنامه‌ریزی خود مأمون انجام می‌گرفت. که در همه این موارد حقانیت ولایت و امامت و برتری مکتب شیعه بر سایر مکاتب تثبیت می‌شد.
３.بیان دقیق و تفصیلی جایگاه و نقش امامت در نظام فکری اسلام و در نظم سیاسی و اقتصادی و امنیتی جامعه انسانی و اسلامی؛ شاید بتوان گفت هیچیک از ائمه پیشین از چنین فرصت و چنین آزادی‌ای برای تبیین جایگاه و نقش اهل بیت علیهم السلام در نظم هستی و در جهان‌بینی اسلامی و همچنین در فردسازی و جامعه‌پردازی اسلامی، برخوردار نبودند.
به عنوان نمونه می‌توان به روایت مفصل و جامعی که مرحوم کلینی در کافی از امام رضا نقل کرده است مراجعه کرد.
حجت الاسلام احمدحسین شریفی
