مأموریت معاونت تهذیب، «تربیت طلاب مؤمن، مهذّب، متعهد و پاسخگوی به نیازهای اخلاقی و تربیتی حوزه های علمیه، جامعه اسلامی و جهانی» است و بی‌شک یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین ابزار و شیوه های تربیت، «درس اخلاق» است. در دنیای امروز که تحولاتِ روزبهروزِ صنعت، تکنولوژی و ارتباطات بر جذابیتهای زندگی مادی و توسعه فرهنگ و سبک زندگی غربی میافزاید، و با نفوذ در فرهنگ و سبک زندگی جامعه مؤمنین، قلوب را متوجه دنیا کرده، به سوی ظلمات حکومت طاغوت میکشاند و از آخرت بازمیدارد، لازم است فرهنگ دینی و اخلاق و معنویت اسلامی در قالبهای جذاب و شیوههای گوناگون به منظور تضمین سعادت دنیا و آخرت انسانها و تحقق آرمانها، ارزشها و حیات طیبه اسلامی، افاضه و اقامه گردند و روح تشنه معنویت‌جوی انسانها را سیراب و فطرت اخلاق‌مدار انسانها را اشراب نماید.
«درس اخلاق» در حد اعلای خود این بستر را فراهم میسازد تا عالمان زاهد و اساتید متخلق، با رویکرد «شاگردپروری» یک فرایند تربیتی را رقم زده و طلاب و روحانیون در سیر اخلاقی و سلوک معنوی، مسیر تقرب و تکامل را بر پایه «استادمحوری» پیموده و به مراتب والایی از ایمان و تقوی و زهد و یقین دست یافته و در مقام «راهبر تربیتی» در تربیت و رشد و تکامل جامعه نقش فعال ایفا نموده و حضور اثرگذار خود را در جهت تحقق اهداف و آرمانهای انقلاب اسلامی و نیازهای نهضت امام خمینی و شکل‌گیری تمدن اسلامی بر محور اخلاق و معنویت، به‌خوبی ایفا نمایند.
اهداف
در این نوشتار تلاش شده است ضمن تبیین معرفتی «درس اخلاق»، به بیان اهداف، راهبردهای تحولی و راهکارهای ارتقای دروس اخلاق و ساماندهی امور اساتید اخلاق پرداخته شود، بنابراین اهداف کلی این سند عبارت است از :
- تبیین موضوع (وضعیت مطلوب):
تبیین معرفتی «درس اخلاق» به عنوان پایگاه مهم تربیت معنوی، ولایی و انقلابی در حوزههای علمیه و ترسیم وضعیت مطلوب و چشمانداز آن در تراز انقلاب اسلامی، تبیین جایگاه و مرتبه دروس اخلاق در پیشبرد اهداف انقلاب و نظام اسلامی و تحقق حوزه انقلابی بر پایه اخلاق و معنویت و شور انقلابی،
- آسیبشناسی دروس اخلاق (وضعیت موجود):
آسیبشناسی، تبیین نقاط ضعف و موانع و مشکلات و بررسی راهکارها، الزامات و مقدورات رفع آسیبها و موانع تقویت یا تشکیل و توسعه دروس اخلاق،
- راهبردهای تحولی و راهکارهای تعالی و ارتقا (سیر از وضعیت موجود به مطلوب):
بررسی راهبردها و الزامات ارتقای محتوا، ساختار، برنامه و آثار و محصولات دروس اخلاق و نیز نحوه مدیریت، برنامهریزی و نظارت و ارزیابی آنها، و نیز الزامات و راهکارهای خلاقیت و نوآوری شیوههای متنوع درس اخلاق و فرآوری محصولات دروس اخلاق در قالبهای متنوع هنری و چندرسانهای با استفاده از ظرفیت نهادهای رسمی و مردمی و…
- ساماندهی امور اساتید اخلاق:
بررسی الزامات آموزشی و مهارتی جهت پرورش طلاب و روحانیون مستعد در کارویژه استاد اخلاق و تدوین رشتههای تخصصی و بررسی مدارک و مدارج مورد نیاز، و نیز بررسی روشهای شناسایی اساتید اخلاق، تشکیل پرونده، کارنامه و سوابق، احراز صلاحیت، طبقهبندی، سیستم ارزیابی و اعتباربخشی، اکرام و تجلیل، حمایت و پشتیبانی، دانشافزایی و مهارتافزایی، اعزام و بهرهمندی حداکثری از ایشان و …
نظام موضوعات سند جامع تحول دروس اخلاق
متناسب با اهداف مذکور نظام موضوعات سندجامع تحول دروس اخلاق در قالب عناوین و سرفصلهای ذیل عبارتند از:
- تعاریف و کلیات؛
- تعریف استاد و مربی،
- انواع درس اخلاق،
- انواع مخاطبان درس اخلاق،
- جریانشناسی و طبقهبندی دروس اخلاق،
- انواع استاد اخلاق؛
- استاد اخلاق مدارس (اساتید علمی و اساتید اخلاق)،
- استاد اخلاق سطوح عالی و فضای عمومی حوزه،
- استاد اخلاق رسانهای و فضای عمومی جامعه،
- استاد اخلاق فضاهای تخصصی،
- تبیین «درس اخلاق» معیار :
- ظرفیتشناسی دروس اخلاق در تربیت و رشد اخلاقی و تربیت معنوی، ولایی و انقلابی طلاب،
- ظرفیتشناسی دروس اخلاق در پیشبرد اهداف انقلاب و نظام اسلامی و تحقق حوزه انقلابی بر پایه اخلاق و معنویت و شور انقلابی،
- تبیین وضعیت مطلوب؛ شاخصههای «درس اخلاق تراز انقلاب اسلامی»،
- آسیبشناسی «دروس اخلاق» :
- آسیبها و نقاط ضعف وضعیت موجود در رابطه با
- محتوای جلسات اخلاق از لحاظ کارآمدی، ضرورت و اولویت، ساختار محتوایی و …
- اساتید اخلاق از لحاظ روشهای ارائه و شیوه بیان، انتخاب موضوع، ارتباطات و …
- انگیزهسازی و اطلاعرسانی جلسات،
- مکان و زمان جلسات و شرایط محیطی و نحوه حضور طلاب،
- محصولات و خروجی درسهای اخلاق از لحاظ شیوه انتشار، قالبها، تنوع و …
- مدیریت جلسات اخلاق از لحاظ برنامهریزی و سیاستگذاری، نظارت و بازخوردگیری و…
- موانع تشکیل، رشد و توسعه دروس اخلاق،
- راهکارها، الزامات و مقدورات رفع آسیبها، نقاط ضعف و موانع و مشکلات،
- آسیبها و نقاط ضعف وضعیت موجود در رابطه با
- راهبردهای تحولی و راهکارهای تعالی و ارتقا :
- راهبردهای تحولی :
- استفاده از فقیهان و شخصیت‌های علمی تراز اول حوزه و معرفت‌بنیان بودن دروس،
- تلاش جهت گسترش کمی و کیفی دروس اخلاق به واسطه تقویت مدیریت ستادی و برنامهریزی راهبردی،
- تنوع عالمان و شخصیت‌های اخلاقی به تناسب انواع مخاطبان (جمالی، جلالی، دعایی، مناجاتی و …)،
- ایجاد پایگاه‌های ثابت برای عالمان ربانی در مساجد یا مدارس علمیه و فراهم‌آوردن امکان ارتباط مردم و طلاب با آنها،
- پشتیبانی علمی اساتید اخلاق از طریق پژوهش‌های تخصصی در موضوعات مبتلابه و تهیه محتواهای منسجم و غنی و ارتقای مهارتی اساتید اخلاق در موضوعات کاربردی،
- ایجاد شبکه تعاملی همافزا میان اساتید اخلاق ،
- بهره‌گیری از ابزار و امکانات نوین و جذابیتهای هنری و محصولات رسانهای در ترویج و انتشار دروس اخلاق،
- افزایش نقش تربیتی اساتید اخلاق بواسطه ایجاد فضاهای ارتباطی و تعاملی میان اساتید و مخاطبان، حضور اساتید در میدان عمل و مراقبه و محاسبه علاوه بر موعظه،
- خروج اخلاق و معنویت از انزوا و انفعال اجتماعی، تقویت خودسازی در بستر تعاملات اثرگذار اجتماعی و در ساحت جامعه‌سازی و در افق تمدن اسلامی،
- اولویتدهی به خواص و مسئولان به عنوان مخاطبان درس اخلاق به دلیل اثرگذاری منش و رفتار و اخلاق مسئولین بر عموم طلاب،
- تخصصی شدن، مسئلهمحوری و مأموریتگرایی دروس اخلاق،
- بهرهمندی از کارگزاران مجاهد، متخلق و پارسای نظام به عنوان استاد اخلاق به منظور پیوند درس اخلاق با میادین و عرصههای عملی انقلاب و پرهیز از معنویت سکولار
- تعمیم دروس اخلاق با عناوین گوناگون: انحصار شکنی رشد اخلاقی و معنوی در دروس اخلاق و تعمیم و فراگیری هدف و روح و محتوای درسهای اخلاق با عنواین تخصصی و متنوع دیگر نظیر جلسات دعا و مناجات، انس و تزکیه با قرآن، سیره اخلاقی و تربیتی معصومین، سیره مجاهدان و شهدا، وصیت نامه شهدا و …
- تربیت میدانی و مهارتمحور بودن دروس اخلاق: توسعه فعالیت اساتید اخلاق در عرصه بیان برنامه، مراقبه و نظارت، تمرین و ارائه نسخه عملی متناسب با نیازمندیها و مقدورات فردی طلاب و پرهیز از کلی گویی،
- فرایند محور شدن دروس اخلاق: توسعه جلسات اخلاق به زنجیرهای از اقدامات لازم نظیر رصد نیازمندیها و مقدورات، آسیبشناسی و مسئلهشناسی و تعیین مشکلات، تنظیم ساختار و محتوای درس اخلاق و … قبل از برگزاری دروس اخلاق، روشها و شیوههای نوین غیربیانی در ارائه درس اخلاق و نیز برنامه تمرین و امتداد عملی درس اخلاق، گفتمانسازی محتوای درس اخلاق، انتشار رسانهای و هنری محصولات و … بعد از جلسات اخلاق،
- مردمیسازی دروس اخلاق: بهکارگیری ظرفیت و توانمندیهای طلاب در فرایند درس اخلاق و نیز در قالب حلقات رصد و مسئلهشناسی یا تنظیم مباحث به عنوان انصار و حواریون استاد اخلاق،
- تقویت ساختار منسجم استادمحوری و شاگردپروری دروس اخلاق با هدف پرورش اساتید اخلاق: تشکیل حلقاتی از شاگردان مستعد و توانمند حول هر استاد که ضمن یاری استاد در ارائه درس اخلاق و تقویت آن، از سرپرستی همهجانبه استاد بهرهمند شده و خلف صالحی برای استاد اخلاق شوند.
- فرهنگسازی و انگیزهسازی: فرهنگسازی و تقویت اهتمام طلاب، مدارس و حوزههای علمیه به توسعه و اعتلای وضعیت دروس اخلاق،
- همافزایی و شبکهسازی دروس اخلاق: ایجاد شبکه فعال و همافزا بین مجالس و هیئات مذهبی و منابر سخنرانی و کرسیهای تدریس در مدارس و حوزههای علمیه با محوریت درس اخلاق،
- کارآمدی و جبههسازی دروس اخلاق: تقویت نقشآفرینی اجتماعی دروس اخلاق در ابعاد یک جبهه هماهنگ و منسجم،
- راهبردهای تحولی :
- راهکارها و برنامهها جهت تحقق راهبردهای تحولی،
- ساماندهی امور اساتید اخلاق :
- شناسایی و جذب و معیارهای پذیرش اساتید اخلاق؛
- تعریف و تبیین سطوح مختلف اساتید اخلاق و طبقهبندی ایشان،
- معیارهای پذیرش و شاخصههای طبقهبندی در هر سطح،
- روشهای شناسایی و جذب و احراز صلاحیت،
- روشهای نظارت و ارزیابی عملکرد و اعتباربخشی،
- بانک اطلاعات، پرونده، کارنامه و ثبت سوابق و گزارش فعالیتها،
- آموزش و ارتقای توانمندی اساتید اخلاق،
- تعریف کارویژه و الزامات آن،
- رشتههای تخصصی و دورههای آموزشی،
- مدارک و مدارج،
- مهارتافزایی،
- تعامل و همافزایی،
- اکرام و تجلیل، حمایت و پشتیبانی و حق الزحمه اساتید اخلاق،
- شناسایی و جذب و معیارهای پذیرش اساتید اخلاق؛
