در این اثر بر مبنای الگوی ارائه شده در «برنامه جامع تهذیب و تربیت» بر محور «ساحات تربیت»، «الگوی ساماندهی طلاب و روحانیون» نیز بر محور «عرصه های تخصصی» و «الگوی تحول ساختاری مرکز مدیریت حوزه های علمیه» بر محور «قطب های موضوعی» ارائه شده است و عرصه های تعریف شده در ساماندهی طلاب و قطبهای در نظر گرفته شده در تحول ساختاری منطبق با ساحات تربیت هستند.
بر اساس آسبب شناسی های صورت گرفته مهمترین و ریشه ای ترین بحران موجود در حوزه های علمیه و در میان طلاب، «بحران هویت» است. هویت حوزوی و طلبگی، زیربنای رشد و پویایی طلاب و حوزههای علمیه است و سرمایهای است که با نگاه فلسفه تاریخی و شناخت حکمت وجودی حوزه های علمیه و تاریخ پویای علمای شیعه و نیز فهم دقیق ماهیت «انقلاب اسلامی» و اهداف آن تا «تمدن اسلامی» و مقدمه سازی «حیات طیبه عصر ظهور» و نسبت دین و تجدد و رویارویی تمدن اسلامی با تمدن غرب و نیز رسالت حوزه در پشتیبانی نظام و انقلاب و اقامه دین بر اساس گفتمان انقلاب اسلامی و مکتب فکری امامین انقلاب حاصل میشود. ضعف حوزههای علمیه در ارائه این معارف بصورت منسجم و کافی و مهمتر از آن شیطنت و دشمنی معاندان نظام و روحانیت، در تخریب و تضعیف حیثیت، جایگاه و اهمیت حوزه و روحانیت باعث میشود که ذهنیت طلاب خصوصاً عموم مردم نسبت به هویت، رسالت و منزلت حوزه و طلبه خدشه دار گشته و موجب سستی، رخوت، کسالت و عزلت و انزوای حوزه و روحانیت و آسیبهای فراوان دیگر شود.
مهمترین شاخصه و مؤلفه هویت حوزه و طلبه، «کارآمدی» است، اگر حوزه و طلبه بتواند در تأمین سعادت و مصلحت دنیا و آخرت جامعه، نقشآفرین و اثرگذار باشد، از هویت زنده و پویایی برخوردار است و اگر در مناسبات اجتماعی و پشتیبانی از حکومت اسلامی و اداره جامعه و پیشبرد اهداف انقلاب، کنج خلوت و عزلت برگزیند و اثرگذاری و کارآمدی خود را از دست بدهد یا به حداقلها کفایت کند، طبعاً دچار بحران هویت خواهد شد. از اینرو حل بحران هویت حوزه و طلبه از یک سو از عهده مسئولین و مدیران حوزههای علمیه در توسعه مناسبات و تعاملات حوزه و جامعه و نظام بر میآید و از طرفی تربیت طلبه و روحانی در حوزههای علمیه میبایست متناسب با ساحتهای رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی باشد تا خروجی حوزههای علمیه بتواند در این مناسبات و تعاملات، کارآمد و اثرگذار باشند. بنابراین «برنامه جامع تهذیب و تربیت» طلاب و روحانیون حوزههای علمیه میبایست شامل همه ابعاد و ساحات تربیتی بصورت جامع و متوازن باشد تا نسبتی متقارن با همه ساحات رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی برقرار ساخته و حوزه و طلبه بتواند از پایگاه علم و فقاهت، دین را در تعامل با جامعه و نظام جاری و ساری و اقامه نمایند. طلاب و روحانیون با درک چنین جایگاهی و تعالی نظام تربیت حوزههای علمیه به چنین فرایند جامع و اثرگذاری، هیچگاه به بحران هویت و عزلت و انزوا و عدم کارآمدی مبتلا نخواهند شد، بلکه بخوبی از رسالت و مأموریت حوزههای علمیه با موفقیت و سربلندی بیرون خواهند آمد. در برنامه جامع تهذیب و تربیت، همه ابعاد و ساحات رشد و تربیت فردی و اجتماعی در نظر گرفته شده است و متناسب با آن طرح ساماندهی طلاب و روحانیون در عرصههای تخصصی و کارویژههای حوزوی تنظیم گشته است. همچنین الگوی تحول ساختاری مرکز مدیریت بر اساس ساحات تربیت تحت عنوان قطبهای تخصصی ارائه گشته است.
فرایند تحصیلی و تربیتی طلاب و روحانیون بر اساس ساحات و مراحل تربیت
فرایند تربیتی حوزههای علمیه به دو دوره «عمومی» و «تخصصی» تقسیم میشود؛ دوره عمومی شامل دوره یکساله پیشحوزوی و مقطع مقدمات (پایه ۱ تا 6) و سطح یک (پایه ۷ و ۸) و دوره عمومی شامل سطح دو (پایه ۹) تا درس خارج و نهایتاً اشتغال طلبه در یکی از کارویژههای طلبگی (جمعاً ۴۵ سال) است. بنابراین در هر دوره عمومی و تخصصی، چهار مرحله «انگیزهسازی»، «دانشافزایی»، «مهارتافزایی» و «اقدام و عمل» وجود دارد که نظام موضوعات آن به اقتضای هر دوره قابل تدوین است. لازم به ذکر است پس از دوره عمومی، طلاب طی یک فرایندی از جمله طرح استعدادسنجی وارد دوره تخصصی شده و در یکی از رشتههای آموزشی تخصصی دسته‌بندی می‌شوند و مهارت‌ها و صحنه اقدام و عمل و اشتغال در کارویژهها نیز متناسب با آن صورت میگیرد.
دوره عمومی فرایند تربیتی (متناسب با ساحات تربیت)
دوره عمومی فرایند تربیتی در دوران تحصیل طلاب و روحانیون، از پایه ۱ تا ۶ متناظر با ساحات تربیت و مراحل چهارگانه تربیت در جدول زیر به تصویر کشیده شده است، برنامه جامع تهذیب و تربیت با ارائه چارچوبهای کلی که عبارتاند از ساحات تربیت، مراحل تربیت و نظام موضوعات ذیل ساحات، الگوی کلی فرایند تربیتی را ارائه میدهد و تنظیم محتوای تربیتی در این چارچوب نیازمند برنامهریزیهای دقیقتر و مشارکت دیگر معاونتهای ستادی و نیز مدیران استانی و مدارس علمیه است که در مراحل بعدی تدوین برنامه جامع تهذیب و تربیت انجام خواهد شد.
دوره تخصصی فرایند تربیتی ( متناسب با عرصه های تخصصی)
همانطور که قبلاً اشاره شد، ساحات تربیت بر اساس مؤلفههای اساسی حیات انسان و نیز دین اسلام تنظیم شده است و در واقع میتوان گفت؛ عرصههای تخصصی رشد و تعالی حوزویان، متناظر با مؤلفههای اساسی دین، جامعه، حکومت و نظام و متناسب با ساحات تربیت قابل تعریف و تنظیم است. در جدول زیر عرصههای تخصصی برنامه جامع تهذیب و تربیت و نیز مراحل تربیت تا اشتغال حوزویان در کارویژههای حوزوی به تصویر کشیده شده است و نکته قابل توجه اینکه برنامه جامع تهذیب و تربیت، گستره و دامنهای بر کل حیات طلبگی به مدت حداقل ۴۲ سال (۶ سال دوره عمومی و ۶ سال دوره تخصصی و ۳۰ سال کارویژه حوزوی) دارد و حوزویان در طول این مدت از آثار و برکات برنامه جامع بهرهمند خواهند شد.
مراحل فرایند تربیتی
در بخشهای قبلی چهار مرحله «انگیزهسازی»، «دانشافزایی»، «مهارتافزایی» و «کارورزی» به عنوان مراحل تربیت بصورت اجمالی مورد بررسی قرار گرفت. در اینجا با تفصیل بیشتری میتوان گفت «انگیزهسازی» عمدتاً به «چرایی» یک موضوع میپردازد و راجع به جایگاه و عظمت و ضرورت و اهمیت آن سخن میگوید و «دانشافزایی» که شامل «آموزش» و «پژوهش» میگردد، عمدتاً به «چیستی» موضوع و «مهارت افزایی» به «چگونگی» تحقق آن موضوع میپردازد؛
«انگیزهسازی» همواره با «معرفتافزایی» همراه است لکن معرفتافزایی در اینجا ناظر به شناخت‌های کلی و «انگیزه‌ساز» است که بر عهده «معاونت تهذیب» می‌باشد و در طول حیات طلبگی استمرار دارد و بخشی از این معرفتافزایی اجمالی در قالب طرحی با عنوان «راهنمایی نظام موضوعات حیات طلبگی»[۱] به عنوان بخشی از برنامه جامع تهذیبی اجرا خواهد شد.
منظور از دانشافزایی، ایجاد علم و شناخت تفصیلی و دقیق و عمیق است که بر عهده «معاونت آموزش و پژوهش» است.
«کارورزی یا صحنه اقدام و عمل» مرحله مهمی از تربیت است که شخص برای رشد و پیشرفت، به تمرین و به‌کارگیری آموخته‌های خود میپردازد و لازم است همواره مورد توجه و برنامهریزی و اشراف و نظارت و بازخوردگیری مربی قرار گیرد، این مرحله در حیات طلبگی قابل تقسیم به دو صورت «عمومی» و «تخصصی» است:
صحنه اقدام و عمل در هر موضوع به صورت کلی و «عمومی» شامل «هر زمان و هر مکان» میگردد اما بطور مشخص که قابل نظارت و اشراف باشد؛ شامل محیط زندگی «خانواده»، محیط زندگی «مدرسه»، محیط «تعاملات اجتماعی»، «اردوها»، «گروههای جهادی» است که میبایست هرکدام مورد برنامهریزی قرار گیرند.
آنچه تحت عنوان «برونگرایی» طلاب و مدارس مد نظر قرار گرفته است در این مرحله قابل اجراء و ارزیابی است. در این مرحله طلاب و مدارس تعاملات و همکاریهایی را در موضوعات و قالبهای گوناگون با محیط اجتماعی پیرامون خود از قبیل مساجد، پایگاههای بسیج، ادارات و … رقم زده و در کنار تحصیل، خدمات متقابلی ارائه میگردد. در این مرحله و نیز مرحله اشتغال تخصصی، حوزه میتواند تفاهم نامه های همکاری را به سامان برساند.
اقدام و عمل «تخصصی»، همان کارویژههای طلبگی است که در «نهادها و سازمانهای مربوطه» واقع میگردد که پس از فرایند «استعدادسنجی و نیازسنجی»[۲] و جهتگیری تخصصی و «دانشافزایی تخصصی» و«مهارت افزایی تخصصی» صورت میپذیرد.
لازم به ذکر است رشتههای تخصصی حوزه و نیز مهارتهای مورد نیاز طلاب و روحانیون که تحت عنوان «درختواره رشتههای کاربردی و مهارتی حوزههای علمیه» توسط مرکز آموزشهای کاربردی و مهارتی تهیه شده است در تطابق با ساحات تربیت، چینش و نظم جدیدی پیدا کرده است.
کارویژههای روحانیت ابتدائاً بر اساس سازمان و محیط خدمت به سه محور کارویژهها در حوزههای علمیه، جامعه و نظام تقسیم شده است که محل خدشه است چرا که تربیت نیروی انسانی در سازمان حوزه ابتدائاً با نظر به محیط و سازمان خدمت صورت نمیگیرد به عبارت دیگر محیط و سازمان خدمت در گام اول اهمیت و اولویت ندارد و نمیتواند معیار تقسیم و طبقه بندی کارویژهها قرار گیرد. در حوزههای علمیه متناسب با ساحات تربیت، نیروی انسانی ساخته و آماده خدمت میگردد بنابراین لازم است کارویژهها متناسب با ساحات و ابعاد تربیت تقسیمبندی گردند. بر این اساس کارویژههای خاصی تعریف میشود که به حسب نیاز میتوانند در هر محیط و یا سازمانی به حسب نیاز مشغول خدمت گردند. همچنین هر شخص با هر کارویژهای در هر محیط و سازمانی میتواند به امر آموزش و پژوهش، تبلیغ و ترویج یا مدیریت و اجراء بپردازد و این مهارتهای سه گانه را در موضوع و محیط خدمت خود به صورت تخصصی کسب نماید و بهکار گیرد.
متولیان تربیت طلاب در مدارس علمیه و وظایف معاونت تهذیب و تربیت، معاونت تبلیغ و دفتر سیاسی اجتماعی
در طرح جامع تهذیب و تربیت، «معاونت تهذیب و تربیت» عهدهدار مدیریت فرایند تربیتی در دوره پیشحوزوی و دوره عمومی است و از آنجا که در ساحات تربیت، مهارتهای رسالت اجتماعی از جمله مهارتهای تبلیغ در نظر گرفته شده است و نیز ساحتهای سیاسی و انقلابی و فرهنگی و اجتماعی نیز در ساحات تربیت مورد توجه و برنامهریزی قرار گرفته است، و با توجه به ضرورت مدیریت هماهنگ و منسجم و متوازن برنامه جامع تهذیب و تربیت در همه ساحات، دخالت معاونت تبلیغ و دفتر سیاسی اجتماعی در امور تربیتی، معرفتی، مهارتافزایی و هرگونه ارتباط با مدارس علمیه در مقطع مقدمات و سطح یک پذیرفته شده نیست و میبایست دفتر سیاسی اجتماعی در روابط سیاسی و اجتماعی حوزههای علمیه با جامعه و حکومت و نیز معاونت تبلیغ بر ساماندهی، آموزش و اعزام مبلغان سطح سه و دوره تخصصی متمرکز گردند.
ساماندهی حوزههای علمیه و طلاب و روحانیون در برنامه جامع تهذیب و تربیت
همانطور که قبلاً توضیح داده شد؛ «انگیزهسازی» لازمه هر حرکت تعالی بخش است و شروع پرشور و با انگیزه حیات طلبگی میبایست با یک دوره اجمالی و فشرده و تجلیبخش از کل حیات طلبگی همراه گردد. طلاب مبتدی در این دوره یکساله با اجمالی از ساحات تربیت از جمله ساحات علمی، تحصیلی، اجتماعی (اهداف، مسیر و مقصد طلبگی و رسالت و مأموریت تاریخی و اجتماعی حوزههای علمیه) آشنا شده و با آمادگی روحی و فکری کافی وارد مسیر طولانی سربازی امام عصر عج خواهند شد.
طلاب در دوره عمومی، متناسب با ساحات و مراحل تربیت سیر رشد و تعالی را گذرانده و در این دوره مطابق با طرح استعدادسنجی در ساحات گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته و در دوره تخصصی متناسب با نیازهای جامعه و استعدادسنجی صورت گرفته، در یکی از عرصههای تخصصی ادامه تحصیل داده و نهایتاً در یکی از کارویژههای حوزوی اشتغال خواهند یافت، لازم به ذکر است یکی از کارویژههای طلبگی، فعالیت پژوهشی، اجتهادی و تولید علم است و طلابی که مایل باشند کل حیات طلبگی خود را در فضای علمی و اجتهادی و در موضوع فقه و اصول و مانند آن سپری کنند، در عرصههای مربوطه ساماندهی خواهند شد.
تنظیم دوران تحصیل، خدمت و اشتغال
یک طلبه با سه برهه از حیات طلبگی مواجه است که عبارتاند از «تحصیل»، «خدمت»، «اشتغال»؛ معمولاً دوران تحصیل در مقطع اول و دوم (عمومی و تخصصی) برجسته است، خدمت که عبارت است از هرگونه فعالیت و کنشگری اجتماعی از قبیل تبلیغ، فعالیت دینی و فرهنگی بصورت پاره وقت در مؤسسات و نهادها، خدمت سربازی در نهادهای دینی و فرهنگی و … از اواخر مقطع اول شروع میشود و تا اواخر مقطع دوم و شروع کارویژه تخصصی (اشتغال) ادامه مییابد.
برنامهریزی ۴۵ ساله حیات طلبگی
برای ساماندهی طلاب و روحانیون متناسب با برنامه جامع تهذیب و تربیت، باید حداقل و حداکثر زمان تحصیلات، خدمات و اشتغالات و مصادیق هر کدام بصورت دقیق ، محاسبه و معین گردد، هر طلبه میبایست در مصادیق مشخص فعالیت تحصیلی یا خدمترسانی یا اشتغال داشته باشد. شهریه و حقوق و مزایا و حتی حق الزحمه اشتغال در آینده منوط به طی مراحل و کسب آمادگیها و مهارتهای لازم در هر عرصه است. در یک برهه چهل و پنج ساله میبایست روزی هفت ساعت فعالیت تحصیلی، خدمترسانی و شغلی تعریف نمود.
نیازسنجی اجتماعی و نظام توزیع نیروی انسانی در عرصههای تخصصی
علاوه بر معیارهایی نظیر استعدادسنجی، میبایست بر اساس محاسبات و پایشهای صورت گرفته از نیازمندی جامعه و حکومت، توزیع نیروی انسانی بر اساس اصول و معیارهایی صورت گیرد تا اولاً ورود طلاب و روحانیون به عرصههای تخصصی و سپس کارویژههای متناسب با آن مطابق با نیازهای حکومت و اولویتها باشد، ثانیاً توزیع نیروها عادلانه و متوازن صورت گیرد.
ساماندهی نهادهای متکفل حضور و فعالیت طلاب و روحانیون
متناسب با هفت ساعت فعالیت تحصیلی، خدمترسانی (فعالیت پاره وقت در هر کدام از ساحات نظیر فعالیت تبلیغی، فعالیت پژوهشی، فعالیت سیاسی و اجتماعی و…) و اشتغال در کارویژههای حوزوی؛ همه نهادها، سازمانها و مراکز مربوطه (أعم از مدارس علمیه، مراکز علمی تخصصی، دانشگاهها و پژوهشگاهها، کتابخوانهها، مؤسسات و نهادهای دولتی و رسمی و…) مورد رصد، شناسایی و مورد تعامل هدفمند قرار میگیرند. همچنین بسیاری از طلاب اشتغال یا همکاری با نهادهای مردمی و غیرحکومتی یا غیررسمی دارند که میبایست ضمن بررسی صلاحیت آنها و تعیین نقشآفرینی آنها در رسالتهای حوزوی و مناسبات مالی و حقوقی ایشان در رابطه با طلاب و روحانیون مورد بررسی قرار گرفته و نظام هماهنگی بر آنها حاکم گردد.
تعامل و تعهدات متقابل مرکز مدیریت حوزهها و نهادهای حکومتی و مردمی
طلاب سرمایههای حوزههای علمیه هستند که سالهای زیادی سرمایه علمی و معنوی برای آنها هزینه شده است و اکنون نمیتوان این سرمایهها را به ثمن بخس در اختیار تام و کمال نهادها و ارگانها قرار داد! بلکه لازم است تعهداتی در قبال به خدمت گرفتن نیروها به مرکز مدیریت حوزههای علمیه بدهند و سازمان حوزه نگاهبان و پاسدار حقوق نیروهای خود باشد و نیز بدینوسیله اهداف و مقاصد خود را در ساماندهی و رشد و تعالی نیروها پی‌گیری نماید از جمله نظام هماهنگ حق الزحمه و خدمات تربیتی و…
تداوم برنامه جامع تا پایان اشتغال
با ساماندهی طلاب و روحانیون در عرصههای تخصصی و آموزش و مهارت کافی میتوان زمینه آمادگی و افزایش کیفیت نیروی انسانی و موفقیت ایشان را در عرصههای گوناگون و کارویژههای حوزوی فراهم آورد، بدین منظور در برنامه جامع تهذیب و تربیت، با هماهنگی و همکاری نهادهای مربوطه، انگیزهسازی، دانشافزایی و مهارتافزایی حین اشتغال (ضمن خدمت) ادامه خواهد داشت. همچنین با تأکید بر هویت و رسالت طلبگی در هر موقعیت شغلی و اهتمام به تربیت طلبه در مقیاس «راهبر تربیتی»، ضامن حفظ هویت و رسالت هر طلبه و روحانی در هر موقعیت شغلی خواهد بود.
تحول ساختاری مدیریت حوزههای علمیه بر محور قطبهای تخصصی
«تربیت» با نگاه حداکثری به تعریف و حدود و ثغور آن، گسترهای به وسعت کل نظام تحصیلی حوزه علمیه پیدا میکند، طبعاً مدیریت این فرایند وسیع و گسترده تربیتی، الزامات و ساختاری متناسب میطلبد. از طرفی برخی آسیبها و مشکلات وضعیت موجود در ساختارهای مدیریتی حوزههای علمیه ایجاب میکند با نگاه تحولی، سازمان و ساختاری متعالی تعریف و اقامه گردد. بر این اساس طرح جامع تهذیب و تربیت، الگوی تحولی ساختار مدیریت حوزههای علمیه را نیز بر محور قطبهای تخصصی که متناظر با ساحات تربیت تعریف شدهاند، ارائه میدهد.
[۱] در این طرح نسبت به تهیه محتوای لازم جهت معرفت افزایی و مهارت افزایی اجمالی طلاب با رویکرد کلی انگیزهسازی و نیز پرورش مربی با عنوان «اساتید راهنما» اقدام مقتضی صورت میگیرد.
[۲] طرح استعداد سنجی قطعهای از پازل برنامه جامع است که در یک فرایند چندساله در سالهای اول، سوم و ششم صورت میگیرد. سال ششم مقطع ورود به دوره تخصصی است و محورهای استعداد سنجی مطابق با ساحات تربیت و عرصههای تخصصی خواهد بود.
