ساماندهی و ارتقای ارتباطات مؤثر و هم‌افزای تربیتی طلاب و مدارس علمیه
مقدمه
ارتقای امر تربیت، اخلاق و معنویت در مدارس علمیه، هدف مشترک همه عوامل مدیریتی و تربیتی مدارس علمیه و مدیران ستادی است که لازمه آن، مشارکت، تعاون، تعامل مؤثر و هم‌افزای همه اثرگذاران تربیتی است. تعامل هم‌افزا بین اجزای یک مجموعه، شبکه‌ای پویا و پیشرونده را پدید می‌آورد که مناسبات بین اجزا و آثار و برکات آن را در فضای اخلاق و معنویت و رویکرد تربیتی خصوصاً در فضای مدارس علمیه این گونه می‌توان شمرد:
- مراودات مؤمنانه و ارتقای ایمان و تقوی و اخلاص و سایر گرایش‌های مثبت روحی، اخلاقی و معنوی بین مدارس،
- انتقال و ارتقای انگیزه‌ها، نشاط و پویایی و روحیه جهادی و کار و تلاش مجاهدانه،
- تضارب آرا، هم‌افزایی و ارتقای دانش و مهارت و نظریات علمی،
- انتقال و ارتقای دانش و تجربیات و آموزه‌های کاربردی و مهارت‌های عملی و میدانی و عبرت از آزموده‌ها،
- تعامل، همکاری و مشارکت در برنامهریزی، مدیریت و اجرای برنامهها،
- تکامل و تقویت و همیاری در جبران نواقص و انحرافات و اشتباهات یکدیگر و تعاضد و همراهی در یافتن و پیمودن مسیر صحیح،
- شکل‌گیری هویت جمعی و جبهه هماهنگ و اثرگذار و پیشرونده و پویا و غلبه آن بر جهت‌گیری‌های ناهماهنگ جزئی و موردی و از بین رفتن تعارضات و اختلافات،
- و …
با عنایت به ضرورت توجه به مدارس علمیه و نیروی انسانی تهذیب و تربیت در استانها و مدارس علمیه در پیشبرد اهداف تهذیبی و تربیتی و خلاء یک طرح جامع و متمرکز در این موضوع، «طرح شبکه هم‌افزای مدارس علمیه» با هدف رشد و ارتقای سطح علمی و توانمندی عملی مراکز و مدارس در عرصه تهذیب و تربیت ارائه میگردد. در این طرح، اداره اخلاق و تربیت ضمن تشکیل یا تقویت شبکه ارتباطی بین صف و ستاد، همه تعاملات بین ستاد و صف و نیز ساختارها و تعاملات درونی صف (شبکه ارتباطی هم‌افزای بین مدارس) را در جهت تحقق اهداف تهذیبی و تربیتی، مهندسی و ساماندهی مینماید. لازم به ذکر است مقصود از نیروی انسانی تهذیب و تربیت در این طرح، مدیران مراکز استانی، معاونین مرکز خصوصاً معاون تهذیب، مدیران مدارس، معاونین مدارس خصوصاً معاون تهذیب، اساتید اخلاق، کارشناسان و مربیان اخلاق، اساتید راهنمای تربیتی و مشاوران و طلاب میباشند که موظف به پی‌گیری و اجرای امور تهذیبی و برنامههای تربیتی مربوط به طلاب، در قالب «برنامه جامع تهذیبی و تربیتی» خواهند بود. در این طرح برنامه‌هایی مورد توجه قرار می‌گیرد که باعث افزایش ارتباط و مشارکت مدارس و نیروی انسانی تهذیب و تربیت میگردد و این ارتباط طبعاً هم‌افزایی و تعاون و توانمندسازی در امور تهذیبی و تربیتی و برکات بسیاری را به دنبال خواهد داشت. همچنین از همه ظرفیت‌های موجود از قبیل «برنامه جامع تهذیب و تربیت»، «شورای تهذیب استانی و مدارس»، «تشکل‌های طلبگی مانند بسیج و هیئات و دارالقرآن‌ها و…»، «طرح جهاد تربیتی» و سایر برنامههای معاونت تهذیب و تربیت در تقویت این شبکه ارتباطی هم‌افزا استفاده می‌شود.
ضرورت طرح
- ضرورت و اهمیت افزایش و هماهنگی ارتباطات صف و ستاد،
- ضرورت و اهمیت افزایش و هماهنگی ارتباطات درونی صف (شبکه ارتباطات)،
- نقش برجسته «نیروی انسانی تهذیب و تربیت» در فرایند تربیتی و ضرورت رشد و ارتقا و توانمندسازی نیروی انسانی،
- ضرورت و اهمیت ارتقای نقش‌آفرینی و اثرگذاری نیروی تهذیب و تربیت در مقیاس «راهبر تربیتی» در ارتباط با دیگران،
- ضرورت توجه به اقتضائات میدانی حاصل از ارتباطات و مشارکت همه نیروهای صف در برنامهریزیهای ستادی و کلان،
اهداف طرح
برخی اهداف این طرح عبارتاند از:
- ایجاد هماهنگی و ارتباط بین «شورای تهذیب مراکز و مدارس علمیه»: شورای تهذیب مدیریت امور تهذیبی و تربیتی و آسیب‌شناسی و حل مسائل را در هر مجموعه به عهده دارد، این شوراها در کارنامه و سابقه خود فهرستی از مسائل و راهکارهای حل مسئله و تجربیات ارزشمندی را در امور تربیتی خواهند داشت، تبادل اطلاعات و تجربیات بین شورای تهذیب مراکز و مدارس سبب تقویت، هم‌افزایی و بهره‌مندی از ظرفیت‌های پیشرو خواهد شد.
- ایجاد میدان حضور و اظهار توانمندی‌ها و سوابق و تجربیات موفق و تقویت نظارت و ارزیابی فعالیت تهذیبی و تربیتی: با ایجاد فرصت‌هایی نظیر نمایشگاه محصولات تهذیبی و تربیتی و یا فراخوان ایده و نظر و یا اجرای رویدادهای حل مسأله و مانند آن می‌توان فرصت حضور و ظهور توانمندی‌ها و تجربیات موفق و تبادل آنها و هم‌افزایی ظرفیت‌ها را فراهم آورد.
- تقویت «ساختار انسانی تهذیب» ذیل شورای تهذیب: در این طرح شبکه هم‌افزایی میان همه عوامل و نیروهای انسانی در ساختار تهذیب و تربیت شامل شبکه ارتباطی اساتید اخلاق، کارشناسان اخلاق، مربیان اخلاق و گروه‌هایی از طلاب تحت عنوان همیاران تربیتی تشکیل خواهد شد و ارتباط و تعامل هر دسته از ایشان با یکدیگر و نیز ارتباط و تعامل با مراتب بالاتر ذیل شورای تهذیب ساماندهی و تقویت خواهد شد.
- ایجاد شبکه تولید، توزیع و مصرف محصولات تهذیبی و تربیتی بین مدارس: فعالیتها و محصولات تولید شده توسط عوامل فعال تهذیب و تربیت در ستاد و صف، نیازمند تولید هوشمندانه متناسب با نیازها و رعایت اولویتها و توزیع مناسب بین مصرف‌کنندگان و مصرف بهینه میباشد، شبکه هم‌افزای تربیتی مدارس می‌تواند ضمن تقویت روابط، شبکه تولید، توزیع و مصرف محصولات تهذیبی و تربیتی را ایجاد و تقویت نماید، به‌طوری که حتی تولیدات و محصولات جمعی از طلاب با اطلاعرسانی به موقع و حداکثری، به‌دست همه علاقه‌مندان و نیازمندان برسد، بلکه تبادل تجربیات و همیاری و تعاون ظرفیت‌ها، منجر به بهره‌وری و پیشرفت کمی و کیفی محصولات و تولیدات تهذیبی و تربیتی شود.
- تحقق ارتباط مستمر و مؤثر صف و ستاد: یکی از آثار و برکات این شبکه ارتباطی، ارتباط مؤثر صف و ستاد است که در انتقال مسائل و شناخت موضوعات و مسائل میدانی و نیز جریان یافتن راهبردهای کلان در میدان میبایست تقویت شود. همچنین حضور فعال و مشارکت صف در همه فرایندهای برنامهریزی از طریق این شبکه قابل تقویت میباشد.
- تقویت راهبرد «برونگرایی مدارس»: یکی از راهبردهای تحولی معاونت تهذیب و تربیت، تقویت ارتباطات و تعاملات اجتماعی طلاب و مدارس علمیه است، به نحوی که طلاب و مدارس قادر باشند با شناخت نیازمندیهای محیطی و توانمندی‌های خود جهت رفع نیازها به تعامل و ارتباط اثرگذار با محیط خود پرداخته و نقش و رسالت اجتماعی حوزوی و طلبگی خود را ایفا نموده و در جریان این اثرگذاری و خدمت اجتماعی، خود نیز به مراتبی از رشد و تعالی دست‌یابند. این طرح می‌تواند با شناخت توانمندی‌های مدارس و طلاب، ایشان را در ارتباط اثرگذار با مسائل و نیازمندیهای محیطی در مقیاس محله، منطقه، شهر و استان و یا ملی به‌صورت شبکه‌ای و با تجمیع ظرفیت‌ها و ایجاد هم‌افزایی پشتیبانی و هدایت و حمایت نماید.
برنامهها
در قالب یک شبکه هم‌افزای تربیتی با نقش‌آفرینی فعال مدارس و طلاب و عوامل انسانی تهذیب و تربیت، می‌توان برنامههای گوناگونی را اجرا نمود که به این هم‌افزایی و انتقال و فراگیری تجربیات و موفقیت‌ها و رشد و تعالی ظرفیت‌ها یاری رسانند، لازم به ذکر است این برنامهها حتی الامکان میبایست توسط مراکز استانی اجرا شوند و طراحی و برنامهریزی و هماهنگی و نظارت و اشراف بر اجرای آنها به عهده ستاد است و بدین‌منظور لازم است آیین‌نامه اجرائی آنها تدوین گردد. برخی از این برنامهها عبارتاند از:
- قطبسازی مدارس در موضوعات تخصصی: در این طرح ابتدا به رصد توانمندی‌ها و ظرفیت‌های مدارس و رتبه‌بندی آنها متناسب با شاخص‌های تعریف شده پرداخته می‌شود، همچنین با شناخت مهم‌ترین موضوعات و خدمات تربیتی و اولویت‌بندی آنها، «نظام موضوعات برنامهها و خدمات تربیتی» مشخص میگردد. نهایتاً با تعیین توانمندی‌های بالفعل و ظرفیت‌های موجود، اقامه و علمداری و سرپرستی یک یا چند موضوع بر عهده یک یا چند مدرسه فعال در آن موضوع سپرده می‌شود و از این طریق مدارس توانمند و مستعد و پیشرو در یک یا چند موضوع، مسئولیت رشد و ارتقای دیگر مدارس را به عهده گرفته و روابط اثرگذاری را پیرامون آن موضوعات شکل میدهند.
- مسئولیتسپاری و کارسپاری به مدارس: در این طرح با هدف افزایش مشارکت مدیران و طلاب مدارس در امور تربیتی و برنامهریزی و اجرای برنامهها، مدارس و گروه‌های فعال طلبگی، مسئولیت مدیریت و برنامهریزی و اجرای کلان برنامه‌هایی مرتبط با دیگر مدارس و طلاب را بر عهده گرفته و به نوعی در امور ستادی دخالت و شراکت خواهند داشت.
- استحصال و انتقال ایدهها و تجربیات تهذیبی و تربیتی طلاب و مدارس: در این برنامه از طریق برگزاری رویدادهای نقد و نظر، فراخوان ایده و طرح، نمایشگاه آثار و محصولات، تولید آثار مکتوب و رسانهای به‌صورت جمعی، تولید مستندات تلویزیونی از تجربه‌های موفق و مانند آن، بسترها و زمینه جمعآوری و انتقال ایدهها و تجربیات موفق فراهم میگردد که طبعاً منجر به هم‌افزایی خواهد شد.
- جمعآوری مسائل و موضوعات مبتلابه سر صحنه مدارس و تبدیل به نظام مسائل با لحاظ اولویتها و ارائه به اتاقهای فکر (ستادی و شورای تهذیب مراکز و مدارس) جهت تصمیمسازی متناسب با اقتضائات و مسأله‌محوری تصمیم‌ها و فعالیتها،
- ایجاد فضای گفتگو و همکفری در شبکه ارتباطی: ایجاد فضای تعامل و ارتباط حضوری و یا غیرحضوری از طریق سامانه های مجازی بین مدارس و یا بین ستاد و مراکز و مدارس، جهت انتقال تجربیات و ایدهها و نظریات تربیتی و نیز شنیده شدن صحبتها و دغدغههای میدان توسط ستاد، و نیز تشکیل نشستهای هماندیشی در مناسبت‌های مختلف و یا مسائل روز و مستحدثه جهت به‌روزرسانی و تبادل اطلاعات و تدابیر مورد نیاز.
- ایجاد فضای حضور و مشارکت طلاب در مطالعات علمی، برنامهریزی و اقدام و عمل در قالب مجمع جهادی[۱]،
- ایجاد شبکه اطلاعرسانی و انتشار رسانهای محصولات و دستاوردهای تهذیبی و تربیتی طلاب و مدارس،
- ۸٫ «تجربه‌گردی» مدیران و اساتید مدارس: در این برنامه جمعی از مدیران و اساتید مدارس علمیه، به منظور تقویت تعامل و ارتباط و بهره‌مندی از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مدارس موفق و پیشرو، چند روز میهمان آنها شده و ضمن جلسات گفتگو و بازدید حضوری، به نقد و نظر و بهره‌مندی از تجربیات و ایدهها و راهکارهای تربیتی می‌پردازند.
- ایجاد حلقات مسألهشناسی: یکی از مهم‌ترین وظایف عوامل و نیروی انسانی تربیت، مسألهشناسی و حل مسأله است که به کاربردی بودن امور تربیتی و نتیجه بخش بودن و حصول آثار و برکات عینی و محسوس در میدان تربیت منجر می‌شود و پایه و اساس هر گونه برنامهریزی تربیتی است. از اینرو تشکیل حلقات «مسألهشناسی» و تدوین «توضیح المسائل تربیتی» به عنوان محصول قابل انتقال و انتشار، خصوصاً «حلقات تربیتی معاونان تهذیب مدارس» که با حضور چند معاون تهذیب از چند مدرسه با محوریت مسألهشناسی و تجربه‌نگاری تحت اشراف سرمربی تشکیل می‌شود، در ارتقای شبکه ارتباطی هم‌افزای تربیتی مؤثر خواهد بود.
- برگزاری جشنواره مدرسۀ معیار و تراز جامعه اسلامی: برگزاری جشنوارهای همتراز جشنواره علامه حلی با هدف ارزش‌گذاری رشد و ارتقای مدارس علمیه در تراز رسالت حوزه یعنی اقامه دین، می‌تواند محمل و محفلی برای تقدیر و تکریم و تعظیم فعالان عرصه تهذیب و تربیت با تجربیات موفق باشد.
ارکان و ساختار شبکه هم‌افزایی
- شورای سیاستگذاری شبکه: سه نفر از مدیران اداره اخلاق و تربیت و کارشناسان تربیتی،
- مدیر اجرائی شبکه،
- پنج مدیر بخشی (سه مدیر بخشی هر کدام در ارتباط با ده استان و یک مدیر تهران و یک مدیر قم): مدیران بخشی از میان معاونان فعال و توانمند تهذیب مراکز استانی انتخاب می شوند و هر کدام در ارتباط با معاونان تهذیب ده استان دیگر، ساختار ارتباطی خود را سامان میدهند.
سیاستهای مدیریتی شبکه
- تحقق راهبرد توانمندسازی نیروی انسانی تهذیب و تربیت در مقیاس «راهبر تربیتی»،
- این شبکه در جهت قرابت و نزدیکی بیش از پیش ستاد و صف و نیز همبستگی فکری و عملی کارگزاران تهذیب تلاش میکند و پیشران و موتور متحرکه معاونت تهذیب در همه اقدامات و فعالیتهایش میباشد، چراکه با اقتضائات و نیازهای صحنه و میدان عمل در ارتباط است و چرخه تعامل صف و ستاد را بر اساس آن تنظیم مینماید و در فرایندهای تصمیمسازی، طراحی و برنامهریزی معاونت اثرگذار خواهد بود.
- از آنجا که رشد و توانمندسازی مدیران و معاونان و اساتید مدارس در ضمن تبیین اقناعی مستمر برنامهها و تبادل نظر و انتقال تجربه و نیز توانمندی در کشف مسائل (مسألهشناسی) و بهرهگیری از تجارب برای حل مسائل اتفاق می افتد، لازم است بر برنامههای گفتگو محور و «نشستهای هماندیشی» تأکید شود و آموزش‌های ضمن خدمت عمدتاً در قالب «ارتباطات حضوری عمیق و مستمر» و گفتگو و هماندیشی طراحی گردند. (مانند طرح جهاد تربیتی)
- یکی از ابزارها و روشهای مهم در تعامل و ارتباط صف و ستاد، دیدار و جلسات و «گفتگوی حضوری» است که در گذشته طی سفرهای استانی و بازدید مدیران ستاد از صف صورت میگرفته است، این برنامه میبایست همچنان از محورهای اصلی فعالیتهای شبکه باشد و موارد ذیل را دنبال نماید:
- تبیین و توجیه و توضیح نسبت به اسناد، اهداف، سیاستها، طرحها و برنامه ها توسط مدیران ستادی و کارشناسان خبره،
- تهیه و پیشنهاد دستور جلسه یک ساله از حجم انبوه موضوعات و مسائل جدید برای شوراهای تهذیب مراکز و مدارس،
- همفکری، تبادل اطلاعات، تجربیات، دانش و مهارت بین مدیران ستاد و صف،
- تجربه‌نگاری توسط ستاد و مدیریت دانش تجربی در صف و …
- لازمه موفقیت این شبکه در اقدامات و فعالیتها، «انگیزهسازی» نیروها و عوامل تربیتی خصوصاً معاونان تهذیب است، از اینرو میبایست بر اقدامات انگیزهساز تأکید و توجه مضاعفی داشت، از جمله: تنوع و جذابیت برنامهها و قالبهای اجرائی، مشوّقها، مزایای حضور فعال در شبکه، ثبت در سوابق و روزمه تربیتی، فراهم آوردن امکان تدریس مدیران و اساتید موفق و فعال در شبکه و انتقال تجربیات به دیگران، احساس خشنودی مدیران و اساتید موفق و صاحب تجربه و مهارت از مورد مراجعه و اقبال و توجه قرار گرفتن و پیشران بودن در عرصه تربیت، احساس خشنودی مدیران و معاونان از بهرهمندیهای تجربی و دانشی و مهارتی و…
- توسعه تعاملات با بهرهگیری از امکانات فضای مجازی مانند سایت، سامانه ها، شبکه های اجتماعی، وبینار و … به‌صورت حداکثری.
- این شبکه متصدی و متولی همه ارتباطات ستاد با صف نیست بلکه می‌تواند شبکه تعاملات دوسویه بین صف و ستاد را طراحی و مهندسی کند و در ذیل این شبکه خود ادارات متصدی و مباشر در ارتباط و تعامل خواهند بود. بنابراین بهرهگیری از ظرفیت‌ها و نیروی همه ادارات و نقش‌آفرینی تام و کمال همه ادارات در این شبکه و حضور برایند توان همه معاونت در آن میبایست تدبیر و برنامهریزی شود.
[۱] طرح مجمع جهادی که عبارت است تشکیل میزهای مطالعاتی و برنامهریزی و اقدام عمل در موضوعات مبتلابه و بهرهگیری از ظرفیت فعالان عرصه اخلاق و تربیت در آن موضوعات، قابل اجرا در مقیاس استانی و مدارس میباشد.
