فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَهً (نساء/ ۹۵)
«جهاد» شاخصه مؤمنانی است که قلبشان خالی از حبّ دنیاست و با بذل مال و جان خود، صدق ایمان‌شان را آشکار می‌سازند. انسانهای مؤمن مجاهد بر دیگر مؤمنین فضیلت و برتری دارند و خداوند اجر عظیمی برای ایشان در نظر گرفته است. وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا
جهاد در راه خدا مصادیق متعددی دارد و به تعبیر مقام معظم رهبری، «یکوقت جهاد در میدان جنگِ مسلّحانه است که «جهاد رزمی» نام دارد، یکوقت در میدان سیاست است که «جهاد سیاسی» نامیده میشود، یکوقت هم در میدان مسائل فرهنگی است که به «جهاد فرهنگی» تعبیر میشود و یکوقت در میدان سازندگی است که به آن «جهاد سازندگی» اطلاق میگردد». در این میان پایه و اصل و اساس حرکتها و فعالیتهای جهادی، «جهاد فرهنگی» است چه اینکه مقام معظم رهبری نیز فرمودهاند: «کار سیاسی، باید پشتوانه‌ی جهاد نظامی داشته باشد و هر دوی این‌ها، بدون کار فرهنگی بی‌ثمر خواهد بود»، «اخلاق و معنویّت جهت‌دهنده به همۀ حرکتها و فعّالیّت‌های فردی و اجتماعی است»[۱] مهمترین رسالت أنبیاء و اولیای الهی نیز تزکیه و ارتقای معنوی انسانها بوده است و در سایه اخلاق و ایمان و معنویت میتوان سعادت دنیا و آخرت را تضمین نمود، بنابراین بالاترین مرتبه از جهاد، «جهاد فرهنگی» است، انسانسازی، رشد اخلاقی و ارتقاء معنوی انسانها از مهمترین ارکان ساخت جامعه و تمدن اسلامی است. برای تقویت و فراگیری «تمدن اسلامی» مهمترین و بزرگترین اقدام تلاش و جهاد در راستای رشدِ هرچه بیشترِ «شعورِ معنوی و وجدانِ اخلاقی» در جامعه است،[۲] جمهوری اسلامی در این برهه تاریخی که در صحنه تقابل و رویارویی با جریان باطل در مقیاس تمدنی قرار گرفته است و به مبارزه با تهاجم فرهنگی تمدن غرب و سبک زندگی غربی میپردازد، مهمترین میدان مبارزه خود را «مبارزه فرهنگی» با جبهه باطل و شبیخون فرهنگی دشمنان میداند. حوزه و روحانیت که پایگاه حفظ و صیانت از دین و دینداری و کانون فرهنگ و اخلاق و معنویت در جامعه است، همواره در خط مقدم جهاد فرهنگی و تربیتی بوده و در طول تاریخ شیعه مجاهدات فراوانی داشته است و اکنون طلاب و روحانیون در صحنه مبارزه تمدنی با فرهنگ غرب که تهدیدات خود را گستردهتر نموده و با نفوذ در همه ارکان و شئون و سبک زندگی جامعه ما، اخلاق و معنویت مردم و جوانان ما را مورد ضربه و خدشه قرار داده است، رسالت سنگینتری را متوجه خود میدانند و جهاد واقعی در عرصه اخلاق و تربیت و فرهنگ را وظیفه اصلی خود میپندارند.
إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ جَمَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ وَ وُضِعَتِ الْمَوَازِینُ فَتُوزَنُ دِمَاءُ الشُّهَدَاءِ مَعَ مِدَادِ الْعُلَمَاءِ فَیَرْجَحُ مِدَادُ الْعُلَمَاءِ عَلَى دِمَاءِ الشُّهَدَاءِ.
وَ أَشَدُّ مِنْ یُتْمِ هَذَا الْیَتِیمِ، یَتِیمٌ [یَنْقَطِعُ] عَنْ إِمَامِهِ لَا یَقْدِرُ عَلَى الْوُصُولِ إِلَیْهِ، وَ لَا یَدْرِی کَیْفَ حُکْمُهُ فِیمَا یُبْتَلَى بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِینِهِ. أَلَا فَمَنْ کَانَ مِنْ شِیعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا، وَ هَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِیعَتِنَا- الْمُنْقَطِعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا یَتِیمٌ فِی حِجْرِهِ، أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِیعَتَنَا- کَانَ مَعَنَا فِی الرَّفِیقِ الْأَعْلَى.(تفسیر امام عسکری، ص۳۳۹).
یکی از پدیدههای زیبا و قابل توجه در تاریخ انقلاب، «گروههای جهادی» هستند که جهاد و ایثار را در عرصه خدمترسانی به محرومان و مستضعفان به منصه ظهور رساندهاند. البته گروههای جهادی «طلاب و روحانیون» معمولاً علاوه بر «یاری رسانی به محرومان و مستضعفان» اهداف دیگری را دنبال میکنند که عبارتاند از:
- حل بحران: در زمان بحرانهای اجتماعی و بروز حوادثی نظیر سیل و زلزله یا بیماری کرونا، تا زمانیکه جامعه دچار «بحران» است و ساختارهای رسمی و نیروهای ویژهای مسئولیت حل بحران را به عهده نگرفته یا حضور به موقعی در صحنه حوادث نداشته باشند، وظیفه انسانی هر فرد و گروه است که در صحنه بحران حضور فعال و اثرگذار داشته باشند و طلاب و روحانیون هم از این قاعده مستثنی نیستند بلکه سزاوار است آنها پیشگام و پرچمدار چنین حرکتهایی باشند و به یاری همنوعان بشتابند و الگو و سرمشق دیگران قرار گیرند. لکن پس از خروج از حالت بحران و اضطرار میبایست کار به دست اهلش سپرده شود و به اولویتهای دیگر پرداخته شود.
- هدایتگری و خطشکنی (حضور نمادین): گاهی برخی موضوعات و حوزههای خدمترسانی و پدیدههای اجتماعی که مستحدثه هستند و سابقه نداشتهاند، نیاز به حضور ابتدائی و یا ابتکار و نوآوری دارد و معمولاً حوزه و روحانیت در اعلام موضع اجتماعی پیشگام بوده است و میبایست در چنین مواقع و موضوعات، خطشکن، الگو آفرین و هدایتگر باشند، به عنوان مثال در رابطه با بیماری کرونا، حضور در بیمارستانها و ارائه خدمات مختلف از جمله خدمات روحی و روانی به بیماران، بی‌سابقه بوده و طلاب و روحانیون با حضور بهموقع و هوشمندانه، زمینه ارائه چنین خدماتی را برای اقشار دیگر از صنف دانشجو و جوانان حزباللهی فراهم ساختند. حضور گروههای جهادی طلاب و روحانیون در این رویکرد بصورت الگو بوده و میبایست منجر به حضور و بهکارگیری اقشار و صنوف دیگر و واگذاری امور به ایشان شود.
- اطلاع و کسب آگاهی از وضعیت مردم: گروههای جهادی طلاب و روحانیون در این رویکرد به دنبال چشیدن طعم فقر و محدودیتهای اجتماعی اقشار ضعیف و محروم هستند و به همدردی و همنوایی با ایشان میپردازند و از صحنههای واقعیِ مغفول و پنهان جامعه کسب اطلاع مینمایند. چنین حضوری نیز برای گروههای جهادی طلاب و روحانیون ضروری است.
- خودسازی و تربیت عملی: بیتردید یکی از فضاهای بینظیر برای خودسازی و تربیت، فضای اردوهای جهادی و ارائه خدمات اجتماعی است، در این میدان رزم فرهنگی و جهاد سازندگی، روحیه اخلاص، خدمت، مردمداری، تحمل مشکلات و … تقویت شده و به نوعی درس اخلاق عملی خواهد بود. حضور طلاب و روحانیون با این رویکرد در گروههای جهادی نیز ضروری است.
علاوه بر موارد فوق، آنچه برای طلاب و روحانیون و گروههای جهادی حوزه و روحانیت شایسته رعایت است اینکه حضور طلبه و روحانی، حضوری متناسب با رسالت طلبگی و مأموریت حوزههای علمیه باشد، یعنی دغدغه اصلی او «انسانسازی» و هدایت فکری و دینی و هدایت سیاسی و بصیرت افزایی باشد و اینرا بر راهنمایی و حضور در عرصه خدمات اجتماعی مقدم بداند که «مداد العلماء افضل من دماء الشهداء». مقام معظم رهبری نیز در دیدار با طلاب و روحانیون، رسالت حوزههای علمیه را به ترتیب اولویت، «هدایت فکری و دینی» و «هدایت سیاسی و بصیرت افزایی» و «راهنمایی و حضور در عرصه خدمات اجتماعی» شمردهاند.
در واقع طبق معارف اسلامی مهمترین محرومیتها محرومیت فرهنگی و دینی است و مهمترین خدمات، هدایت فکری و دینی است[۳] و این مهم بر عهده حوزه و روحانیت است که مسئولیت اصلی او محسوب میشود و از عهده دیگر اصناف خارج است، بسیاری از خدمات اجتماعی در گروههای جهادی توسط اقشار و اصناف دیگر قابل انجام است؛ اما کارویژه اصلی طلبه و روحانی، خودسازی و انسانسازی و جامعهسازی است و «فرهنگ» نسبت به «سیاست» و «اقتصاد» اصل و اساس است. بر این اساس حضور طلاب در گروههای جهادی، میبایست حضور یک عالم دین باشد بلکه در مقام تعیین خطمشی، هدایتگری، سیاستگذاری و در یک کلمه «مدیریت» گروههای جهادی قرار گیرد[۴] و درکنار خدمات اجتماعی، به رسالت اصلی و مأموریت اساسی خود بپردازد کما اینکه یک پزشک با حضور در گروه جهادی، در کنار فعالیتهای عمرانی و خدماتی عمدتاً به وظیفه و تخصص خود عمل میکند[۵].
فراتر از این رویکرد، تشکیل گروههای جهادی با کارویژه فرهنگی و تربیتی بیشترین تناسب را با اهداف و رسالت حوزه و روحانیت و وظایف طلبگی دارد. مقام معظم رهبری نیز در جلسه دیدار با گروههای جهادی فرمودهاند: «طلاب همت خود را برای ایفای مسئولیتهای روحانیت که هیچ تخصص دیگری نمیتواند جایگزین آن شود، به کار گیرند» و اولویت اول را «هدایت فکری و دینی» ذکر مینمایند. بنابراین هرچند «خدمات اجتماعی» یکی از مقومات طلبگی است، خدماتی که تناسب بیشتری با رسالت دینی و مسئولیتهای حوزه و روحانیت دارند، در اولویت خواهند بود. با تعیین کارویژهها و مسئولیتهای اختصاصی روحانیت که از عهده دیگران بر میآید، میتوان تنوعی در کارویژههای گروههای جهادی حوزه و روحانیت ایجاد نمود، به عنوان مثال گروههای جهادی فرهنگی تبلیغی، گروه‌ّهای جهادی تییینی، گروههای جهادی پژوهشی و گروههای جهادی مشاوره‌ای تشکیل داد که فراتر از خدمات عمرانی و مادی به این مقوله امور نیز بپردازند.
[۱] مقام معظم رهبری بیانیه گام دوم انقلاب
[۲] مقام معظم رهبری بیانیه گام دوم انقلاب
[۳] امام صادق علیه السلام فرموده است: «عُلَمَاءُ شِیعَتِنَا مُرَابِطُونَ بِالثِّغْرِ الَّذِی یَلِی اِبْلِیسُ وَعَفَارِیتُهُ یَمْنَعُونَهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَلَی ضُعَفَاءِ شِیعَتِنَا وَعَنْ اَنْ یَتَسَلَّطَ عَلَیْهِمْ اِبْلِیسُ وَشِیعَتُهُ؛ عالمانِ پیروِ ما، مرزبانان مرزی هستند که ابلیس و دستیاران پلید و نیرومند او در کنارش قرار دارند. آنان از هجوم شیاطین و پیروانش و سلطه آنان بر شیعیان ضعیف ما جلوگیری می کنند.»
[۴] غایت القصوای مسئولیت یک طلبه «رهبری و مدیریت» است، و نسبت «اقامه دین» با دیگر امور چنین جایگاه و شأنیتی را برای حوزه، طلاب و روحانیون ایجاد میکند و میبایست حوزههای علمیه ساختار، محتوا و برنامههایی متناسب با تربیت و پرورش «طلبه مدیر» تنظیم و اجراء نمایند.
[۵] بدیهی است؛ طلاب مبتدی کمتر توان چنین نقشآفرینی را دارند و لذا از اینجهت کمتر مورد انتظار واقع میشوند.
