برخی دوستان مشفق استفاده از آزمون شخصیت کتل را ننگ غربزدگی بر پیشانی حوزه برشمرده و ادعا کرده‌اند که «مرکز مدیریت تنها به طلابی مجوز تلبس می‌دهد که به موسیقی علاقه داشته باشند!» و بعد غیرتمندانه برآشفته‌اند و این مجوز را نه مجوز تلبس به لباس رسول الله که مجوز تلبس به غربزدگی و بردگی فرهنگ منحط غرب دانسته‌اند.
اصل این غیرت و حساسیت نسبت به اصالت‌های فرهنگی و بومی بسیار شایسته است و اقتدا به سیره علمای اصیل اسلام است که همواره در طول تاریخ نسبت به نفوذ فرهنگی بیگانگان نگران و مراقب بودند. طبعا همه ما باید به محصولات دنیای غرب خصوصا محصولات فرهنگی آنان که زاییده علوم انسانی ذاتا مسموم است نگران و حساس و دقیق باشیم و تا به محصولات اسلامی دست نیافته‌ایم، بدون دقت و پالایش و احتیاط و فراتر از حد ضرورت از آنها استفاده نکنیم.
این دوستان دغدغه‌مند با این تذکر رسا، بانگ هشدار را به صدا درآورده و حساسیت‌ها را برانگیخته‌اند. معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه، خود را ثناگوی پاسداران اصالت‌های حوزوی می‌داند و ضمن تشکر از این دوستان مشفق و پذیرفتن اصل انتقاد، بر قصور خود در اصلاح این موضوع اعتراف دارد و بنای هیچ توجیه یا دفاع نابجایی از این کیفیت را ندارد.
اما ذکر این نکات نیز در حاشیه این موضوع خالی از لطف نیست:
۱. برای شناخت شخصیت و کشف ویژگی‌های افراد باید آنها را به سخن آورد. تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد. امام علی علیه السلام فرموده‌اند: «المرء مخبوء تحت لسانه». برای این منظور استفاده از ابزارهای علمی دقیق، کار را فنی‌تر و قابل دفاع‌تر می‌کند. آزمون، پرسش‌نامه و مصاحبه ابزارهای تشخیصی هستند که فرد را به سخن می‌آورند و ویژگی‌های شخصیتی را آشکار می‌سازند.
۲. عوامل انسانی بدون دراختیار داشتن ابزارهای دقیق معمولا به تشخیص‌های سلیقه‌ای یا غیرقابل اعتماد مبتلا می‌شوند و وحدت رویه ندارند. البته باید توجه کرد که اکتفا به ابزارهای علمی بدون بهره‌گرفتن از عوامل انسانی نیز کار را خشک و کلیشه‌ای و غیرمنعطف می‌سازد.
۳. معاونت تهذیب مدت‌هاست درصدد بوده تا پرسش‌نامه‌های بومی و اسلامی را جایگزین پرسش‌نامه‌های موجود نماید لکن ملاحظاتی وجود داشته و تا رسیدن به این مقصود قدری فاصله وجود دارد از جمله اینکه هنوز جایگزین مطلوب و مورد اطمینانی به‌دست نیامده است، لازم به ذکر است بر اساس پژوهش عالمانه‌ای که توسط حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر رفیعی هنر و حمیدرضا حسن‌آبادی در نشریه اخلاق وحیانی (شماره ۲۳ تابستان ۱۴۰۱) ارایه شده است ۹۲ تست یا ابزار سنجش اخلاق که در ۵۰ سال گذشته در کشور ما تولید شده از حیث روایی، اعتبار و پاسخ‌گویی در ۹ پارامتر مورد ارزیابی قرار گرفته و در چهار گروه الف) مطلوب ب) قابل قبول ج) نیاز به تکمیل د) نیاز به بازبینی ه) بدون اطلاعات دسته‌بندی شده است. شگفت آنکه هیچ یک از این ۹۲ تست امتیاز «مطلوب» را به دست نیاورده و تنها ۵ درصد آنها «قابل قبول» ارزیابی شدند. این پژوهش نشان می‌دهد که فناوری تولید مقیاس‌های سنجش در میان ما هنوز پیشرفت قابل ملاحظه‌ای ندارد.
۴. تست کتل یک ابزار سنجش علمی است که توسط ریموند کتل در سال ۱۹۵۰ در آمریکا تولید شده و تاکنون حداقل پنج نوبت ویرایش و تکمیل شده است. هرچند این ابزار دقیق و استاندارد است اما بدون شک لازم است مشابه بومی آن نیز طراحی و تولید شود (مانند ایتا و آپارات به جای تلگرام و یوتیوب و خودرو ایرانی به جای خودروهای خارجی) و البته تا زمانی که مشابه بومی آن طراحی نشده است در مواردی از آن استفاده می‌شود.
۵. توجه داریم که محصولات علمی، رنگ و بوی مبانی و فرهنگ حاکم را به خود می‌گیرند و حامل معانی دنیای خود هستند. به همین جهت برخی از کشورهای آسیایی به ابزارهای غربی اعتماد نمی‌کنند و بسیاری از ارگان‌ها و نهادها نیز برای جذب و پذیرش خود تست‌ها و ابزارهای خاص و بومی تولید می‌کنند.
۶. در میان ابزارهای متعددی که برای شناخت شخصیت پدید آمده، تست کتل تاحدودی فرافرهنگی تلقی می‌شود و بر خلاف برخی تست‌های دیگر از عناصر غیربومی و غیرمشروع (مشروبات الکلی، روابط خارج از حدود و …) تهی و کم‌آسیب‌تر است.
۷. پرسش از موسیقی در آزمون کتل به هدف سنجش ویژگی پایداری یا حساسیت هیجانی و احساساتی بودن در برابر زمختی شخصیت است. بر این اساس آلات رسمی موسیقی مانند تار و تنبور و گیتار به هیچ وجه موضوعیت ندارد و واژه موسیقی در این عبارات شامل هر نوع صدایی از قیبل صوت قرآن، مداحی یا صدای موزون طبیعت می‌شود. علاوه بر این وجه دیگری در پرسش از موسیقی آشکار می‌شود و آن تشخیص پای‌بندی به سنت در مقابل پذیرش تغییرات دنیای مدرن است.
۸. طبعا این توضیحات برای توجیه استفاده از این آزمون کافی نیست و اشکالات این‌گونه تست‌های غیربومی را رفع نمی‌کند. تست کتل هرگز نمی‌تواند میزان پای‌بندی شخص به دین و آمادگی او برای فداکاری در راه خدا یا تعلق او به عالم طلبگی و امثال این صفات را نمایان سازد و در این باره ادعایی ندارد؛ زیرا اساسا روانشناسی مدرن انسان را در محدوده رحم تا به گور به رسمیت می شناسد و حیات ابدی او را در نظر نمی‌گیرد. در حالی که ورودی حوزه‌های علمیه یا متقاضی تلبس به لباس مقدس روحانیت باید از این منظر نیز ارزیابی و احراز صلاحیت شود. بنابراین لازم است پژوهشگران حوزوی اهتمام خود را برای تولید ابزارها یا مقیاس‌های سنجش به کار گیرند و نمونه‌های کارآمد بومی آن را پدید آورند. بی‌شک تولید چنین محصولی، علاوه بر اشراف و احاطه علمی و مجاهدت پژوهشی، زمان قابل توجهی برای کسب اعتبار و هزینه‌های سنگینی برای تولید نیاز دارد.
۹. توجه کنیم که حوزه علمیه دانش‌های انسانی جدید را نه برای مصرف که برای تولید علوم انسانی اسلامی در دستور کار قرار داده است؛ همه فارغ‌التحصیلان رشته روانشناسی و مشاوره را به این نکته مهم متذکر می‌گردم که اگر به جای تولید علوم انسانی اسلامی، مصرف‌کننده دانش غربی شویم قطعا بیراهه پیموده‌ایم و ممکن است مصداق این بیان حکیمانه شویم:
«شد غلامی که آب جوی آرد – آب جوی آمد و غلام ببرد – دام هر بار ماهی آوردی ماهی این بار رفت و دام ببرد».
۱۰. تغییرات متناسب با فضای حوزوی در آزمون کتل نسخه قبلی سایت اعمال شده بود و از این جهت آزمون مشکلی نداشت و این مساله بعد از انتقال به نسخه جدید سایت که اخیرا اتفاق افتاده بود ایجاد شده است.
۱۰. معاونت تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه از سال‌های گذشته با دغدغه اسلامی‌کردن و بومی‌سازی فضای سنجش در حوزه کارگروهی با نظارت اساتید روانشناس و روان‌سنج حوزوی تشکیل داده و رویکرد اسلامی‌سازی دانش و پروتکل‌ها و تست‌های روانشناسی را پیگیری می‌نماید هر چند به دلیل محدودیت‌هایی به نتیجه مطلوب نرسیده است و امید است با رفع محدودیت‌ها این حرکت مبارک ادامه و نتیجه یابد.
حجت الاسلام والمسلمین محمود حسنی‌نژاد، مدیر مشاوره و امور خانواده معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه
